دانش شهری گری را مهندسان به دیگران آموختند

فرشید پورحاجت؛ بازار: هر ساله پنج اسفند برابر است با روز مهندس و گرامی داشت نام «خواجه نظام الدین توسی.» روزی در جهت پاسداشت جامعه حرفه مند که درمسیر سازندگی و آبادانی ایران می کوشند. شاید بی سبب نباشد آغاز فعالیت مهندسی در میهن را همراستا و برابر باشاروندی و تمدن ایران زمین بدانیم.

دانش شهری گری را ما به دیگران آموختیم
بنا به گفته دانشمندان علم واژه شناسی لغت مهندس برگرفته شده از هندسه است که همان معنای اندازه گیری ایرانی را می دهد.از این رو مهندس به ایرانی و زبان پارسی هنداچگر(handâčgar)، هنداچمند (handâčmand) می شود.برخی از دیگر لغات مرتبط با هنداچگری یا علم اندازه گیری(مهندسی)

ریاضیات: مزداهیک(mazdâhik)
لغت انگلیسی mathematic نیز از ریشه همین واژه کهن ایرانی است.
با بهره گرفتن دانش هندسه مهندسین ایرانی مانند" کرجی و ابوالوفا جوزجانی" روش های متعددی برای ترسیم چند ضلعی ها و پیاده کردن نقشه ها ابداع و ارائه نمودند و همچنین با بهره گیری از قواعد این علم بود که "کرجی" موفق شد که دستگاه های اندازه گیری طول ارتفاع و زاویه را اختراع نماید و آنها را به کار برددر این راستا علم شیمی نیز با مهندسی در ارتباط است:
«پورسینا و محمد زکریای رازی دو دانشمند ومهندس هستند که در بنیانگزاری علم شیمی سهم بسیار زیادی دارند احتمالا رازی از جمله نخستین کسانی است که روش و وسایل منظم و حساب شده را در مطالعات خویش به کار برده است .
همچنین خردنامه شاهنامه حکیم فردوسی نمایشگر روح نو آوری و تازه جویی اندیشمندان این سرزمین در زمینه های فنی به شمار می روند.
در شاهنامه به دست آوردن سنگ های قیمتی به جمشید شاه نسبت داده شده است :
ز خارا گهر جست یک روزگار همی کرد از او روشنی خواستار
به چنگ آمدش چند گونه گهر چو یاقوت و بیجاده و سیم و زر
همچنین دست یابی به فلز در آغاز تمدن بشری به نحوی بدیع در شاهنامه فردوسی آمده است. فردوسی می گوید که هوشنگ-پادشاه پیشدادی-که در دوران تمدنی پیشدادی می زیسته است فلزات را کشف و از آنها بهره برداری کرده است. در واقع عالیجناب هوشنگ پیشدادی شایدنخستین مهندس تاریخ بشر محسوب می شود که قادر به کشف نحوه استفاده و بهره وری از عنصر آتش در طبیعت گردید:
نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ
گرفتش یکی سنگ و شد تیزچنگ
به زور کیانی رهانید دست
جهانسوز مار از جهانجوی جست
جهاندار پیش جهان آفرین
نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد
همین آتش آنگاه قبله نهاد
بگفتا فروغیست این ایزدی
پرستید باید اگر بخردی
طبق نوشته های تواریخ معتبر نیز ایران سهم عمده ای در ایجاد راه های ارتباطی داشته است :
کانال سوئز از یکی از کارهای مهم داریوش اول شاهنشاه هخامنشی کندن کانال سوئز است که از قدیم و در طول تاریخ نقش عمده ای را در ارتباط های تجاری و نظامی و سیاسی داشته است.
همچنین در علم و مهندسی پرواز ایرانیان از هزاره های کهن پی به بخش های مهمی از سازوکار مهندسی پرواز برده بودند که تنها بخش اندکی از این علم و دانش نیاکان را می توان در برخی اسناد و مدارک به جا مانده از یورش وچپاول بیگانگان بدست آورد. بزرگ ترین کتابخانه جهان که بایگانی علوم مترقی زمانه خود بودند در ایران طراحی و ساخته شدند که شوربختانه بر اثرایلغار اسکندر،تازی،ترکان و مغولان بسیاری از این منابع دست اول سیر پیشرفت علوم در جوامع مهندسی را نابود کرد.

گفته می شود پس از حمله مغولان کتابخانه بخارا روزها در آتش می سوخت و خاموش نمیشد به قدری که انبوه از کتاب و کاغذ بود. بنابراین ما متکی به اسنادی که یک در برابر میلیاردها سند باقی مانده است سخن می گویم و از این بابت البته تاریخ بشری این بیابانگردان دشمن فرهنگ جهان نمایی ایران را نخواهد بخشید. به هر روی ایرانیان بنا به اسناد به جا مانده در علم مهندسی پرواز نیز آگاهی های فراوان به دست آورده بودند چنانچه در اوستا بارها از پرواز جمشید پیشدادی جهت بازدید بر هفت کشور و اقلیم جهان سخن به میان آمده است. نقل شده که کیکاووس با عقابانی به هوا رفت .حکایاتی دیگری نیز در مورد پرواز نقل شده است یکی از آنها حکایت" ابن فقیه همدانی" جغرافی دان مسلمان (سده دهم میلادی) است که برای شاپور اول پادشاه ساسانی ایران (۲۴۱-۲۷۲م)برجی در همدان ساخته بود.
نیزخانه هایی در شمال ایران به دست آمده که پایه های آنها از سنگ چین تشکیل شده است و تاریخ ساخت آنها به هفت هزار سال قبل می رسد . در بسیاری از موارد برای ساختن خانه از گل پخته استفاده می‌کرده‌اند و برای محکم کردن و تزیین آن از ساروج بهره می‌برده‌اند (شبیه نمای سنگ در ساختمان‌های امروزی):
یکی خانه‌ای کرده از پخته خشت
به ساروج کرده بسان بهشت
در ساختمان های سیلک کاشان که تاریخ آنها متعلق به هزاره ششم پیش از میلاد است گِل به صورت چینه و بدون شکل در بنا کردن دیواره های خانه ها به کار رفته است.
خلق یک اثر عموما بر اساس شالوده ای از باورها اندیشه ها و طرح ریزی های قبلی انجام می شده است در ساختمان هایی چون تخت جمشید تالار کسرا مسجد جامع اصفهان و .. بیننده هزاران جزء را می بیند که با پیروی از نظمی فراگیر و آگاهانه با یکدیگر ترکیب شده اند. بنابراین شواهد ایرانیان از هزاران سال پیش پی به دانش اندازه گیری، مختصات و ریاضی بردند. وجود انبوه سازها و آثار معماری می توان گواهی دهند که زادگاه و مروج دانش مهندسی در جهان بشری ؛جغرافیای سیاسی و تاریخی ایرانشهر بوده است. این چنین است که بار دیگر اندیشه و خرد بالای ایرانیان به یاری و گسترش شاروندی جهانی شتافت.
در تاریخ کهن "ایرانشهر" آمده است "جمشید پیشدادی" وقتی به امر پروردگار جهان را فراخ و جهانگیری می کرد و شهری گری را گسترش می داد تصمیم به ایجاد شهرها گرفت و سپس که «ایرانویچ» در برابر سرمای سخت قرار گرفت"عصریخبندان بزرگ" به دستور پدر جمشید شهر"ورجمکرد" با طراحی وهمت شبانه روزی مهندسان زمانه بنا شد شهری که همچنان تاریخ به عظمت و شکوه آن تا کنون به خود ندیده است. شهری برای در امان ماندن انسان و سایر مخلوقات طبیعت از توفان سختی که بشر تا آن زمان به چشم ندیده بود.
در طول تاریخ ایرانشهری تمدن های بسیاری ظهور و سقوط کردند از آجامیان تا آبادایان ازپیشدادیان تا کیانیان،از هخامنشیان تا ساسانیان و از دوران های مختلف اسلامی تا ظهور صفویه ذوق و هنر ایرانی چه در کالبد هندسی ، مهندسی و ریاضی چه در روح معماری آشکار و هویدا بوده است.
آیا امروزه نظام مهندسان وارث و قدردان گذشته تابناک مهندسی ایرانشهر است.؟!
از ورجمگرد تا بلخ و بخارا و خجند و هرات تا تیسفون و بغداد و اصفهان و خراسان و استخر و تخت جمشید و راه شاهی و جاده ابریشم و صدها اثر ماندگار و بیادماندنی و جاوادانه که ذکر آن ها در این مجال کوتاه نمی گنجد نشان از ذهن خلاق عنصر ایرانی در پایه ریزی تمدن بشری بوده است. ولی آیا امروز سازه ها و شهرهایی که بدست مهندسان ساخته می شود توانسته اند بازگو کننده ۱۰ هزار سال تاریخ ایرانشهر باشند.
چرا دیگر اثری از بناهایی با ارزش که روایتگر اندیشه ایرانشهری است در کالبد و سیمای شهرهای ما دیده نمی شوند. علت این گسست و انحطاط را باید واکاوی و بررسی نمود. ما در عصری زندگی می کنیم که مجبوریم برای ادامه بقا در این جهان پرآشوب متکی بر اندیشه و تفکری برآمده از خاستگاه تاریخی خویش مبارزه نماییم.
اگر جامعه مهندسی کشور دغدغه و وسوسه احیا و بازآفرینی شهرها و سازه ها مبتنی بر گذشته و اندیشه ایرانشهری را نداشته باشد نتیجه آن می شود که در طول دهه های گذشته مشاهده کردیم. چندین دهه است که صرف نگاه سوداگرایانه در مدیریت و طراحی های شهری، انسان ایرانی را با روح و روان معرفت اندیش خود که در هنر معماری و مهندسی شگرف آن نهفته است بیگانه ساخته به همین دلیل خانه ها و سازهای، بی قواره وناسازی ساخته ایم که انسان معاصر در آن احساس غربت وسرگشتگی می کند.
شهرهایی خالی از هنر،آفرینش وزیست سرفراز. شهرهای ما در برابر هجوم سراسیمه مدرنیته خالی از مفاهیمی شده اند که هزاره ها سال برساخته از منش و بینش خردگرای تبار ایرانی بوده است. چرا که انسان سازه را می سازد و لاجرم سازه و هر بنای معماری، بیانگر خلقیات و روحیات انسان در عصر و زمانه ای است که در آن می زیید. بدین سبب روز مهندس می تواند آغازی باشد برای احیا روحیه همگرایی، تاکید بر اخلاق حرفه ای برای رسیدن به ایده مطلوب.
روزی که می توان امیدوارانه شاهد تجدید حیات مینایی و مینویی در پیکره خسته و بی جان مهندسی کشوربود. باور دارم که با مدیریت افرادکارآمد شایسته می توان سرنوشت جامعه مهندسی را در مسیر اعتلا و پیشرفت قرار داد. می توان با کنار گذاشتن اختلاف سلیقه و تعارضات صنفی که البته درجامعه مدنی امری است بدیهی ولی نه ضروری و با تاکید مجدد بر گرامی داشت اخلاق_حرفه ای بار دیگر شاهد بازگشت روح خلاق ایرانی در بدنه هزاران مهندس لایق و کوشای ایران زمین باشیم. به زبان حکیم بزرگ #فردوسی، پیر خردمند ایرانشهر این روز را ارج و گرامی تر بداریم:
اگر برگرفتی ز مردم شمار
مهندس فزون آمدی صد هزار