ترکیه به دنبال معماری نوین تجاری در آفریقا؛ رقابت با مصر و فرانسه در شاخ و ساحل

بازار؛ گروه بین الملل: در سال‌های اخیر ترکیه همیشه به دنبال جا‍ پای اقتصادی در نقاط مختلف دنیا بوده است تا به نوعی بتواند هدف گذاری سالانه ۵۰۰ میلیارد دلار را محقق کند. یکی از این مورد تلاش برای گسترش نفوذ سیاسی و اقتصادی در قاره آفریقا است که در معماری تجاری نوین آنکارا جایگاه ویژه دارد. براساس داده های رسمی تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در این قاره در سال ۲۰۰۲؛ ۱۲ سفارتخانه بود که پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه این تعداد به ۴۳ رسیده است. همچنین حجم تجارت ترکیه با این قاره از ۵.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به ۲۵.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسیده است.

در نقشه راه تجاری آنکارا برای قاره آفریقا ۱۸ کشور شمال و غرب این قاره جایگاه ویژه ای دارد اما اخیرا رویکرد این کشور به سمت قاره نیز معطوف شده است. بطوریکه اخیرا سفیر ترکیه در روندا اعلام کرد که کشورش در حال افتتاح شعبه‌ای از آکتیف بانک (Aktif) در این مرکز مالی پایتخت این کشور برای پوشش آفریقای شرقی بوده و در حال حاضر منتظر تصویب نهایی از بانک ملی رواندا است. مرکز مالی بین‌المللی کیگالی (KIFC) تلاش می‌کند تا رواندا را به عنوان قطب سرمایه گذاری در قاره آفریقا معرفی کند.

لیبی و الجزایر دروازه ورود به آفریقا
اما برای توضیح در واکاوی روند افزایش نفوذ ترکیه در آفریقا لازم است اشاره‌ای به حوادث شمال این قاره شود. گسترش حضور نظامی ترکیه در لیبی، مسیر تحولات ژئوپلیتیک را به نفع آنکارا تغییر و همچنین انگیزه حمایت پاریس و قاهره از یونان در مناقشه این کشور با ترکیه در شرق مدیترانه را افزایش داد.

تلاش آنکارا برای گسترش نفوذ خود در آفریقا باعث رقابت استراتژیک با فرانسه در ساحل و همچنین با مصر در شاخ آفریقا شده است. موفقیت‌های سیاسی آنکارا در نیجر، ساحل، اتیوپی و شاخ آفریقا باعث ایجاد همگرایی منافع در میان رقبای ترکیه شده است که به نوبه خود منجر به یک "شکست ژئوپلیتیکی" بزرگ برای آفریقا می‌شود.

در نیمه اول سال ۲۰۲۰، مداخله نظامی ترکیه در حمایت از دولت وفاق ملی (GNA) روند جنگ داخلی لیبی را تغییر داد. ترکیه با نجات دولت طرابلس از نیروهای مورد حمایت مصر، امارات متحده عربی، فرانسه و روسیه، ضربه شدید سیاسی به این کشورها وارد کرد. در ۱۵ ژوئن ۲۰۲۰، رسانه‌های ترکیه اعلام کردند که ترکیه مذاکراتی را با دولت وفاق ملی (GNA) برای ایجاد یک پایگاه دریایی در مصراته و همچنین یک یگان نیروی هوایی در پایگاه هوایی الوطیه، واقع در ۲۷ کیلومتری، مرز تونس انجام داده است.

نمایش توانمندی‌های ترکیه در لیبی، نفوذ آنکارا را در الجزایر و تونس گسترش داد و چشم انداز حضور نظامی دائمی ترکیه را به عنوان یک قدرت مرتبط با شمال آفریقا و همچنین افزایش قدرت اقتصادی و دیپلماتیک این کشور را پررنگ‌تر کرده است.

در ۱۳ آگوست ۲۰۲۰، ترکیه و لیبی یک توافقنامه اقتصادی برای حل مشکلات ناشی از پروژه‌های ساختمانی را امضا کردند که در زمان قذافی آغاز شده بود و ۲۰ درصد از پروژه‌های سرمایه‌گذاری لیبی تخمین زده می‌شود؛ همچنین مسیر سرمایه گذاری و تجارت ترکیه را هموار کرد. پیش از این و در سال ۲۰۱۹، ترکیه با ۱.۵۳ میلیارد دلار به دومین صادرکننده بزرگ به لیبی تبدیل شده بود و با پیشی گرفتن از اتحادیه اروپا پس از چین قرار گرفته بود.

با این حال، لیبی تنها نوک کوه یخ است. بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۶، آنکارا دیپلماسی آفریقایی خود را از طریق ۲۶ سفارتخانه که اکنون در خدمت ارتقای تلاش‌های سیاسی و اقتصادی ترکیه در سراسر آفریقا هستند، گسترش داد. یک ماه پس از مداخله ترکیه در لیبی، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به عنوان بخشی از سفر به ۳ کشور آفریقا که شامل سنگال و گامبیا - دو تا از «ببرهای اقتصادی» آفریقا هستند - از الجزایر دیدن کرد. در این میان اردوغان در الجزیره هدف از افزایش تجارت دوجانبه ترکیه و الجزایر به ۵ میلیارد دلار را اعلام کرد و بر توافق تجارت آزاد تاکید کرد.

صادرات ترکیه به الجزایر در سال ۲۰۱۹ بالغ بر ۵.۱ میلیون دلار ناچیز بوده که ترکیه را در رتبه ۷۶ در بازارهای وارداتی الجزایر قرار داده است. در مقابل، فرانسه با ۳.۸ میلیارد دلار پس از چین بزرگترین صادرکننده به الجزایر محسوب می‌شود. علیرغم رقم پایین تجارت، ترکیه در حال حاضر در اقتصاد الجزایر ظاهر شده که در آن ۳.۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده و آن را به یکی از اصلی ترین سرمایه گذاران خارجی این کشور تبدیل کرده است.

آنکارا همچنین تلاشی موازی در کشور همسایه تونس یعنی آغاز کرده است، اما طبیعتا تلاش در الجزایر بیشتر است، زیرا این کشور برای ارتباط ترکیه با  سایر کشورهای آفریقا اهمیت ویژه‌ای دارد، باید توجه داشت که الجزایر با کشورهای ساحلی مهم مانند موریتانی، مالی و نیجر هم مرز است. به این ترتیب، ترک‌ها روی الجزایر به عنوان یکی از شرکای استراتژیک خود در شمال آفریقا حساب  باز می‌کنند، بطوریکه رجب طیب اردوغان در ژانویه ۲۰۲۰ اظهار کرد که الجزایر یکی از مهم‌ترین دروازه‌های ترکیه به مغرب و آفریقا است.

 چرا اعراب نگرانند؟
تلاش‌های ترکیه در این قاره محدود به به آفریقای غربی و مرکزی نمی‌شود، بلکه منطقه بزرگتر شرق آفریقا را نیز شامل می شود که در ساحل دریای سرخ و شاخ آفریقا امتداد دارد. این تلاش‌ها باعث نگرانی مصر و شرکای آن در خلیج فارس، امارات و عربستان سعودی شده است. از زمانی که آنکارا یک پایگاه نظامی در موگادیشو سومالی در سپتامبر ۲۰۱۷ افتتاح کرد، توانایی‌های استراتژیک ترکیه در دریای سرخ افزایش یافته است.

پایگاه ۵۰ میلیون دلاری ترکیه در موگادیشو به وسعت ۴ کیلومتر مربع، بزرگترین مرکز آموزشی آن در خارج از آناتولی است و انتظار می‌رود ۱۰۰۰۰ سرباز سومالیایی را آموزش دهد. پایگاه موگادیشو با توانایی میزبانی از تجهیزات برای نیروهای دریایی، هوایی و زمینی خود، موقعیتی را برای آنکارا فراهم می‌کند که نزدیک به خلیج عدن، ورودی استراتژیک شرقی دریای سرخ است.

در پاسخ به حضور رو به رشد ترکیه در سومالی، امارات متحده عربی ۴۴۰ میلیون دلار در پایگاه سومالی در برب سرمایه گذاری کرده و بدین ترتیب مناطق مستقل نیمه خودمختار سومالی‌لند و پانتلند را تامین مالی می‌کند. ساخت ایستگاه‌های دریایی و سایر تأسیسات، شاخ آفریقا را به صحنه بنابراین رقابت شدید بین بلوک‌های ترکیه-قطر و مصر-عربستان سعودی-آمریکا تبدیل کرده است.

در سال ۲۰۱۸، ترکیه به لطف اجاره ۹۹ ساله بندر سواکین سودان، به موفقیت استراتژیک در دریای سرخ نزدیک شد. دولت ترکیه در نظر داشت یک تاسیسات غیرنظامی / دریایی با کاربری دوگانه در سراسر دریای سرخ تا بندر جده عربستان سعودی بسازد که باعث نگرانی شدید ریاض و ابوظبی شده است.

چشم انداز ایجاد پایگاه دریایی ترکیه در سودان نیز زنگ خطر را در قاهره به صدا درآورد زیرا از ترس اینکه ترکیه حضور دریایی خود را در دریای سرخ توسعه دهد و همچنین از ادعاهای سودان در مورد مثلث حلایب، منطقه مرزی مورد مناقشه و تحت کنترل مصر، حمایت می‌کند.

پس از اعلام تصاحب سواکین توسط ترکیه، مصر صدها سرباز را به پایگاه امارات در اریتره فرستاد. از این گذشته، مصر قبلاً یک پایگاه نظامی عظیم هوایی، دریایی و زمینی به مساحت ۱۵۰۰۰۰ هکتار در دریای سرخ در برنیس، ۹۰ کیلومتری شمال مثلث حلایب ساخته بود. سرانجام تلاش ترکیه برای تامین امنیت یک ایستگاه دریایی در بندر سواکین ناکام ماند. در آوریل ۲۰۱۹، عمر البشیر همراه با وعده ۳ میلیارد دلاری عربستان سعودی و امارات برای دولت جدید برکنار شد.

پیامدها
فرانسه ممکن است با استفاده از منابع عظیم خود در جنوب مغرب، برای حمله متقابل به ترکیه در شمال آفریقا استفاده کند. فرانسه یک حلقه دوگانه از قدرت سخت در اطراف لیبی و الجزایر دارد؛ یک حلقه داخلی از تأسیسات عملیاتی در موریتانی، مالی، بورکینافاسو، نیجر و چاد، که توسط یک حلقه خارجی از پایگاه‌های دائمی در سنگال، ساحل عاج و گابن پشتیبانی می‌شود.

هنگامی که جنگنده‌های ناشناس رافال حمله هوایی ۶ ژوئیه ۲۰۲۰ را علیه پایگاه هوایی وطیه انجام دادند و خسارت قابل توجهی به تجهیزات دفاع هوایی ترکیه که اخیراً مستقر شده بودند، انجام دادند، حدس زده شد که برخی از تأسیسات آفریقایی در فرانسه - مانند پایگاه هوایی آن در چاد - درگیر عملیات بوده است.

با این حال، گسترش دیپلماتیک ترکیه در نیجر شکافی در زره نفوذ فرانسه در ساحل ایجاد کرده است. بطوریکه ترکیه و نیجر در اقدامی مهم در ۲۱ ژوئیه ۲۰۲۰ قراردادهای همکاری اقتصادی و دفاعی مختلفی را امضا کردند. بر اساس الگوی سومالی، توافقنامه‌های امضا شده توسط آنکارا و نیامی شامل یک توافقنامه همکاری نظامی است که در مشاوره و آموزش ارتش نیجریه تحقق می‌یابد. توافقات اقتصادی حول محور توافق ژانویه ۲۰۲۰ دو کشور است که به اداره کل تحقیقات و اکتشاف معدن ترکیه اجازه می دهد تا عملیات اکتشاف و معدن را انجام دهد.

به یاد داشته باشیم که فرانسه ۷۵ درصد برق خود را از انرژی هسته‌ای تولید می‌کند و یک‌سوم اورانیوم آن توسط شرکت فرانسوی آروا از نیجر استخراج می‌شود. بدیهی است که نفوذ ترکیه در استخراج معادن نیجر اولین نشانه از تعمیق روابط است. پیشرفت‌های دیپلماتیک ترکیه در نیجر با پیشرفت در شاخ آفریقا و اتیوپی که قدرت رو به رشد منطقه بوده، ترکیب شده است.

از آنجایی که مصر بر سر سد بزرگ رنسانس اتیوپی در نیل آبی با اتیوپی درگیر است، اتیوپی به عنوان وزنه تعادل به دنبال تعمیق روابط خود با ترکیه است. اتیوپی با دریافت ۲.۵ میلیارد دلار از نزدیک به ۷ میلیارد دلار سرمایه گذاری ترکیه در سراسر قاره، مقصد اصلی سرمایه گذاری ترکیه در آفریقا است.

این رابطه نتیجه تصمیم سال ۲۰۱۸ اتیوپی است که سیاست خود را در قبال سومالی تغییر داد و عصر جدیدی از همکاری با متحد ترکیه را انتخاب کرد. به نظر می‌رسد این وضعیت مصر را بر آن داشته است تا با منطقه جدایی طلب سومالی‌لند در مورد ساخت پایگاه نظامی مصر در قلمرو خودمختاری وارد گفتگو شود.

نتیجه
فرانسه سومین تامین کننده بزرگ تسلیحات مصر است و یک پایگاه دریایی در امارات متحده عربی دارد. پیشرفت‌های ترکیه در آفریقا احتمالاً پاریس را وادار می‌کند تا به شیوه‌ای هماهنگ‌تر با قاهره و ابوظبی در جنوب صحرای آفریقا برای خنثی کردن توسعه‌طلبی آنکارا کار کند. البته این سه کشور می‌توانند با روسیه در سایر بخش‌های دیگر این قاره هدف مشترکی داشته باشند و لیبی را مقدمه‌ای برای یک رقابت آفریقایی گسترده‌تر کنند که در آن اتحادیه اروپا دارای منافع حیاتی است. اما موقعیت ضعیفی برای تأثیرگذاری بر روند رویدادها دارند. این اختلاف همچنین ایالات متحده را در یک دوراهی راهبردی دائمی قرار خواهد داد.

همانطور که آنکارا در فعالیت‌های خود در آفریقا پیشرفت می‌کند، رقابت بین ترکیه و طرفین فرانسوی-اماراتی-مصری قرار است خود را به عنوان یکی از موتورهای اصلی ژئوپلیتیک آفریقا تثبیت کند.