بازار، گروه استانها: اگر تا امروز هر وقت نام سفال را می‌شنیدید و بی‌اختیار یاد سفال لالجین و سفال همدان و میبد یزد می‌افتادید بد نیست بدانید که در استان خراسان رضوی و در شهرستان گناباد روستای «مند» نیز به‌عنوان مهد سفال و روستای سفالین در کشور با سابقه ای ۵ هزار ساله ثبت ملی شده است.
سفال مند هرچند که مانند سفال همدان و یزد شناخته‌شده نیست اما در سایه همین گمنامی برخی از جوانان تحصیل‌کرده آستین همت را بالا زده و با تلفیق فنّاوری‌های جدید در حال تبدیل این خاک به کیمیا هستند.
«بهناز افضلیان مند» متولد سال ۱۳۶۶در شهرستان گناباد دارنده مدرک دکترای تخصصی شیمی و مدیر عامل شرکت نانوآداک پارس طلایی از جمله بانوانی است که با دغدغه کمک به زنان زادگاهش و همچنین تلفیق علم و سنت، قدم‌های بسیاری را برای احیا و برجسته کردن سفال «مند» برداشته است.
این بانوی کارآفرین که وی را در زمره یکی از معین‌های اقتصادی و فرهنگی شهرستان گناباد می‌شناسند به عنوان یکی از فعالان فرهنگی ،اجتماعی بانوان گناباد مشغول به کار در حوزه سفالگری است و از همین رو سرگروه سفال این شهرستان شده است.
برای آشنایی با فعالیت‌هایی که این بانوی کارآفرین و مشکلات پیش روی سفالگران این شهرستان با دکتر «بهناز افضلیان مند» گفت‌وگویی داشتیم که در ذیل می‌خوانید.
* شرکت شما در چه حوزه‌ای فعالیت دارد؟
شرکت نانوآداک پارت طلایی که مسئولیت آن را در کنار سرگروه بودن سفال بر عهده‌دارم در حوزه تولید محصولات بر پایه فناوری نانو کارمی کند که محصولاتمان در سه محور نانو سرامیک‌ها،نانو کودهای کشاورزی، نانو داروها است که بیشتر در نانو سرامیک‌ها متمرکز هستیم.
* برای چند نفر اشتغالزایی ایجاد کردید؟
در شرکت ما برای بیش از ۱۰نفر ایجاد اشتغالزایی شده است و عمده کاری که ما انجام می‌دهیم فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد و دکترا در رشته‌های شیمی، صنایع غذایی و مهندسی کشاورزی را به‌صورت مستقیم جذب می کنیم و همچنین به‌صورت غیرمستقیم برای بحث کشاورزی از هر روستا یک نفر با ما مرتبط خواهد بود که برای مثال در گناباد ۴۵ روستا وجود دارد که همین تعداد با ما کارشناس ارتباط دارند.
* خانم دکتر چی شد که با مدرک دکترای شیمی و راه‌اندازی این شرکت اما سر از کارگاه‌های سفالگری درآوردید؟
من علی‌رغم تخصصی که در رشته شیمی دارم اما به دلیل ارتباط با بانوان زادگاهم شایسته دیدم تا از علم وتوانم برای ایجاد اشتغال و توانمندسازی روستائیان «مند» بهره ببرم.در این رابطه افزون بر دو سال است که با سفالگران و افراد فعال در حوزه کارآفرینی و اشتغال بانوان به‌ویژه در مشاغل خورد و خانگی با این بانوان در ارتباط هستم و این ارتباط در حال حاضر به بیش از ۱۰۰ نفر رسیده است.
* فعالیت‌های شما بر روی چه حوزه‌ای متمرکز است؟
هدف نخست من بر روی آموزش بانوان به‌صورت مجازی، البته در حال حاضر و به دلیل شرایط کرونا متمرکزشده است.در این رابطه با تشکیل کانال‌های تلگرامی در حوزه‌هایی چون اخذ مجوز، ایجاد کار و اشتغال و مشاوره، ارتباط زنان روستایی با مدیران ادارات، مشاوره با کارشناس جهاد کشاورزی و آموزش در خصوص اخذ مجوز مواد غذایی با معاونت بهداشت و سلامت شهرستان، بحث تشکیل صندوق‌های خرد، حوزه آموزش و دریافت بیمه‌های روستایی بانوان و بازاریابی محصولات خانگی خدمات ارائه می‌دهیم.
طی یک سال گذشته تعدادی از کارگاه‌ها نیز توسط بانوان در منازلشان راه‌اندازی کردیم و لذا کوره‌هایی خریداری شد و در حال حاضر حدود ۱۵ الی ۲۰ کارگاه کامل در روستای مند گناباد فعال است که بخشی دارای کوره هستند و بخشی نیمه‌کامل و کارگاه‌هایی هستند که آن‌ها کارهای رنگ‌کاری و میناکاری را انجام می‌دهند و از کوره‌های دیگران برای پخت محصولاتشان بهره می‌بردند.
* با توجه به اینکه شما سرگروه سفال هستید درباره وضعیت این هنر در روستای مند توضیح دهید
بخشی از سفال «مند» بسیار سنتی و قدیمی است که تا۱۰ سال گذشته سنتی سازی، سفال‌ها از لحاظ نقش و کیفیت کارها ادامه داشته است که بازار خاص خودش را داشت و تعداد کارگاه‌های آن نیز کم بوده است اما با آمدن نسل جدید طی ۱۰ الی و ۱۵ سال اخیر تفکرات جدیدی هم وارد این هنر شده است.
ازآنجاکه نیازهای جدیدی در بازار وجود دارد لذا هنرمندان جوان به این نتیجه رسیده‌اند که باید نقش‌ها عوض شود و علی‌رغم آن‌که کارهای سفال سنتی گناباد پابرجاست و روی ظروفش نقش بسته می‌شود اما با توجه سلیقه مشتری به تغییر نقش و فرم رسیدند و از کاسه و قدح و کشک ساب به تنوع در محصولات رسیده‌اند .
همچنین به تنوع رنگ نیز می‌توان اشاره کرد ،زیرا بخشی رنگ‌های پایه می‌باشند که مربوط به نقوش سنتی سفال گناباد بوده است اما با آمدن نسل جدید رنگ‌ها هم‌تغییر کرده است و این در حالی است که سفال مند، نوعی سفال خاص است که به علت جنس خاک قرمزرنگ آن به دلیل درصد بالای آهن موجود و همچنین نوع و جنس و قطر ظروف با محصولات میبد یزد،همدان و کاشمر متفاوت است .
* ورود نسل جدید و تلفیق علم باسنت های قدیمی چه تغییراتی در مسیر تولید این سفال ایجاد کرده است؟
نسل جدید برای رفع نواقص سفال سنتی بر روی جنس خاک کارکردند تا آن را بهبود بخشند و با افزودنی‌های به خاک مقدار آهن آن را کاهش دادند و رنگ خاک را روشن‌تر کردند و همچنین مشکلات حوزه رنگ و لعاب را نیز برطرف کرده‌اند.
در همین راستا تبدیل کوره‌های گازی به الکتریکی از دیگر موارد است تا پخت ها بهتر و یکسان‌تر شود البته همه این کارها با حفظ اصالت‌ها و سنت‌هایی است که در کار سفال مند جود دارد.یک ذائقه پسندی دیگر نیز با تولید محصولات بهتر انجام‌شده است که این محصولات می‌تواند به‌عنوان هدایای ویژه انتخاب شود.
درواقع هنر میناکاری را وارد کارشان کرده‌اند که این کار ارزش‌افزوده‌ای را به محصولات می‌دهد که کار بسیار سختی است و عمده این کار بر دوش بانوان است. همچنین علاوه بر این موارد تغییر کاربری برای افزایش افزوده محصولات می‌توان اشاره کرد که کاربری تزیینی است مثل دیوارکوب‌های سفالی،جاشمعی ،ساعت و گلدان لذا به تنوع محصولات افزوده شده است.
* در این راستا چه حمایت‌هایی انجام می‌شود؟
در حاشیه این جریان گروه‌هایی که حضور پیدا کردند تا در جهت ارتقاء این محصولات بکوشند یکی از مراکز، مراکز رشد و فناوری شهرستان گناباد است که به‌شدت از سفالگران خلاق حمایت می‌کند و فضا و بستر را برای فروش بهتر فراهم می‌کند و همچنین در جهت احیاء نقوش فراموش‌شده سفالگری کمک می‌کند.همچنین در بخش سفال سفید گناباد که در حال فراموشی سپرده شدن بود نیز این موضوع در این مرکز دوباره احیاشده است .
رویکرد سفالگران ما نسبت به بازار گذشته خراب‌شده است اما هنوزهم بازار خود را دارند و نسل جدید اقبال خوبی را نسبت به سفالگری پیداکرده‌اند.خوشبختانه در نسل بانوان در حال حاضر تحصیل‌کرده‌هایی را داریم که خودشان به ایجاد کارگاه دست‌زده‌اند و حاضر هستند در امر آموزش فعالیت کنند و بانوان دیگر را به هنر سفالگری ترغیب کنند.
* چرا سفال «مند» مانند سایر سفال‌های تولیدی در کشور از رسم و آوازه برخوردار نیست؟
سفال لالجین و سفال همدان و میبد یزد نسبت به سفال مند شناخته‌تر است زیرا متصدیان آن به‌صورت شبکه‌ای و هوشمندانه در حال تولید هستند.
ما شاهد هستیم که بخشی از صنعت سفالگری لالجین تنها به تأمین خاک می‌پردازد و خاک را به‌صورت کاملاً پیشرفته فرآوری و تولید و حتی به سراسر کشور ارسال می‌کند. بخشی دیگر سفال خام را در تیراژ بالا می‌سازند و بخشی در بحث رنگ و بخشی هم در سایر خدمات مشغول فعالیت هستند و لذا به‌صورت شبکه‌ای این بخش‌ها با یکدیگر همگرایی داشته و در نهایت محصول خود را به‌صورت فراگیر توزیع می‌کنند.
البته در این مدت نگاه‌های کلان کشور به سفال روستای مند نیز متمایل شده است و لذا سبب شده تا افراد بیشتری ترغیب احیای سفال شوند اما هنوز در بازار ضعیف هستیم.
* علت این ضعف چیست؟
ما در کیفیت مشکلی نداریم اما در صنعت بسته‌بندی ضعیف هستیم زیرا باوجوداینکه در سفال مند نسل جدید، ذائقه مشتری را شناسایی کرده و به همان سمت نیز پیش رفته است اما هنوز در توزیع و بازاریابی ضعف دارد.
* محصولات این روستائیان چگونه وارد بازار می‌شود؟
بازار فروش تقریباً همه کشور را دربر می‌گیرد اما بسیار محدود و کم است و نسل اول و دوم سفال گران به خراسان شمالی و رضوی و جنوبی ،سیستان و بلوچستان، تهران ،گلستان و مازندران و سمنان و استان‌هایی که هزینه حمل‌ونقل کمتر باشد،سفال‌های تولیدی را ارسال می‌کنند.
علی‌رغم وجود شیوع کرونا،سفالگری را اگرچه تحت تأثیر قرار داده است اما چون سفالگرها در حاشیه جاده شهر کارمی کنند و در مسیر جاده بسیاری از ماشین‌های مسافران برای خرید می‌ایستند هنوز بازار هرچند کمتر از گذشته اما بازهم فروش خودشان را دارند .
اتفاق خوب دوران کرونا فروش سنتی به سمت فروش مدرن بوده است و استفاده از فضای مجازی است و حتی نسل جدید برای فروش کارهای سفال پدر و پدربزرگشان وارد این عرصه شدند و بازاریابی را به شیوه نوین انجام می‌دهند و حتی بازاریابی را گاهی خودمان برایشان انجام می‌دهیم.
* بانوان سفالگر با چه مشکلاتی روبرو هستند؟
مشکل بزرگ بانوان این است که حتی بسیاری از آن‌ها همین چرخ سفال ساده ر در اختیار نداشته و برای شروع سفال خام را از همدان می‌خرند و خودشان رنگ‌آمیزی می‌کنند لذا برای آن‌ها هزینه تمام‌شده مثل حمل‌ونقل گران تمام می‌شود.
* چه محصولاتی در روستای مند از سفال تولید می‌شود؟
محصولات تولیدی شامل گلدان ،سرویس‌های غذاخوری، سرویس‌های چای‌خوری ،پارچ و لیوان و سرویس‌های پذیرایی است.
* آیا در حوزه صادرت هم توفیقی داشتید؟
متأسفانه امکان صادرات وجود ندارد چون هزینه حمل‌ونقل بسیار زیاد است از طرفی در بحث بسته‌بندی نیز هزینه‌ها بسیار بالا رفته است و باید بسته‌بندی برای سفال در حد بسته‌بندی‌های چینی و سرامیک باشد که مقرون‌به‌صرفه نیست.
من به دنبال تأسیس شرکت تعاونی بسته‌بندی در شهرستان هستم که متناسب با نوع کار بسته‌بندی‌های مناسبی ایجاد کنم و بانوان آموزش‌های لازم را در این خصوص ببینند و فقط کار بسته‌بندی را برای محصولات مختلف انجام دهند که یکی از مشکلات بازاریابی عدم بسته‌بندی مناسب محصولات است .
از طرفی در بحث صادرات نیاز به تصمیم‌گیری‌هایی در سطح کلان داریم که در کشور باید انجام شود که صنعت سفال را در بحث صادرات حمایت کند.ما می‌توانیم برای صادرات سفال به عمان بهره ببریم و این در حالی است که در بحث کالاهای سنتی هند توانسته این بازار را تسخیر کند .
* آیا در کار شما هم چینی ها وارد شدند؟
متأسفانه ورود محصولات سفال و سرامیک چینی باتجربه چندین هزارساله و به دلیل کارگاه‌های زیاد و نیروی کارگر ارزان باعث شده سفال و سرامیک ارزان‌تر و بهتری را داشته باشند اما یک ضربه بزرگ به سفال و سرامیک ایران وارد می‌کند و مسلماً خیلی از مشتری‌ها به‌ظاهر و توان مالی خود نگاه می‌کنند و این در حالی است که کار دست دارای ارزش بیشتری است و حتی در یکدست لیوان تفاوت‌هایی هم اگر دیده می‌شود این تفاوت‌ها نشان از کار دست دارد.
گاهی در کنار سایر سفال‌ها برای تأمین هزینه‌ها سفال‌های چینی هم دیده می‌شود که به اعتقاد من برای کمک به صنایع‌دستی خورد در کشور باید محصولات داخلی خودمان را خریداری کنیم تا این چرخه اقتصادی در کشور خودمان به گردش درآید.
* چه مواردی بر روی فروش سفال تاثیر گذار بوده است؟
شرایط کرونا روی نرخ چندان نداشته اما درفروش تأثیرگذار بوده است هم چنین مواد اولیه مانند رنگ، لعاب و نیز هزینه حمل‌ونقل نیز افزایش داشته است اما سعی کرده‌ایم افزایش نرخ‌ها چندان محسوس نباشد که امکان خرید برای مردم فراهم شود.
نظر شما