بازار؛ گروه استانها: میزان آبدهی قنات‌های خراسان رضوی معادل حدود ۱۰ درصد آب استحصالی از منابع آب زیرزمینی استان است که این روزها اسیر خشک‌سالی و هم چنین کمبود اعتبارات بازسازی‌شده است تا آنجا که بنا بر آمار مسئولان جهاد کشاورزی نیمی از قنات‌های این استان هنوز بازسازی نشده و اعتبارات لازم برای این اقدام مهم تخصیص نیافته است. خراسان رضوی با برخورداری ۱۶.۵ درصد قنات‌های کشور بیشترین تعداد قنات را در ایران دارد و قنات قصبه گناباد و مزینان «داورزن» به‌عنوان شاخص‌ترین قنات‌های این استان است.
قنات قصبه گناباد به‌عنوان عمیق‌ترین قنات ایران با قدمت 25 قرن یکی از مهندسی سازترین قنات‌های جهان است و به تعبیر بسیاری از صاحب‌نظران، این قنات از حیرت‌انگیزترین پدیده‌های ساخته دست بشر و عنوان طولانی‌ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده است.
بلای جان قنات‌ها
از دهه ۴۰ به بعد که حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در روستاها رواج یافت و به دلیل راحتی حفر و نگهداری آن درزمان سریع به حفر قنات ارجحیت یافت لذا حیات قنات‌ها نیز در معرض خطر قرار گرفت. حسین اسلامی کارشناس ارشد آبیاری جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با بازار با اشاره به این مطلب اظهار می‌کند: آنچه در دنیای معاصر بیشترین ضربه را به حیات قنات‌ها وارد ساخته است همین حفر چاه‌های عمیق است.
از دهه ۴۰ به بعد که حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در روستاها رواج یافت و به دلیل راحتی حفر و نگهداری آن درزمان سریع به حفر قنات ارجحیت یافت لذا حیات قنات‌ها نیز در معرض خطر قرار گرفت
وی با اشاره به اینکه معمولاً عمق قنات‌ها در فاصله ۳۰ تا ۴۰ متری زمین قرار دارد به ما می‌گوید: در طول این سال‌ها به‌تدریج حفر چاه‌های نیمه عمیق موجب پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی شد به‌نوعی که چاه‌های عمیق و بسیار عمیق شکل گرفتند. متأسفانه حفر چاه‌های عمیق موجب غارت آب‌شده است به‌نوعی که دیگر امکان آب‌گیری قنات وجود ندارد و این سازه‌ها خشک‌شده است.
این کارشناس آبیاری با بیان اینکه نه‌تنها در برخی شهرها قنات‌ها تخریب‌شده بلکه آب سفره‌های زیرزمینی به‌اندازه‌ای پایین رفته است که با مشکل جدی مواجه شده‌ایم و درنهایت خود چاه‌ها نیز خشک‌شده است، می گوید: نتایج نشان می‌دهد که قیمت هر مترمکعب آب استحصال‌شده توسط قنات کمتر از قیمت آب چاه‌های کشاورزی است لذا احیای قنات‌ها علاوه بر توجیه اقتصادی لازم می‌تواند در کاهش خسارت سیلاب، بهره‌برداری مناسب از هرز آب‌ها، احیاء زمین‌های بایر و افزایش تولید و درآمد بخش کشاورزی مؤثر باشد.
چه باید کرد؟
این کارشناس ارشد رشته آبیاری با بیان اینکه با توجه به اهمیت قنات‌ها ابتدا باید احیا و مرمت قنات‌ها باید در دستور کار قرار گیرد و سپس با توجه به اینکه حفر چاه در مجاورت قنات‌ها از دلایل نابودی آن‌ها به شمار می‌آید، بایستی از بهره‌برداری چاه‌ها در حریم قنوات و یا بدون پروانه جلوگیری شود، ابراز کرد: باید کشاورزان به کشت محصولات منطبق با الگوی کشت منطقی تجویزشده توسط کارشناسان و متناسب با شرایط قنات تشویق شوند.
بایستی از بهره‌برداری چاه‌ها در حریم قنوات و یا بدون پروانه جلوگیری شود
اسلامی با بیان اینکه قنات یک سازه زنده است که همواره باید به آن رسیدگی شود و لذا با احیای قنات‌ها می‌توان یک منبع دائمی برای تأمین آب در بخش کشاورزی و حتی آب آشامیدنی برای مصارف خانگی ایجاد کرد، افزود: احیای قنات‌ها با هزینه‌های بسیار کم در مقابل راه‌های دیگر تأمین آب ، بسیار اقتصادی است و ضمن پایداری هیچ‌گونه خسارتی به منابع آب زیرزمینی وارد نمی‌کند.
آب رفتن قنات‌ها
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با بازار به کاهش شدید قنات‌ها و هم‌چنین سایر منابع آبی استان اشاره می‌کند و می‌گوید: کاهش بارش‌ها تأثیرات نامطلوبی بر روی منابع آبی ازجمله قنات‌ها داشته است.
محمد علایی در پاسخ به سؤال ما مبنی بر اینکه چند رشته قنات در استان داریم و چند مترمکعب آب تأمین می‌کنند اظهار می‌کند: در خراسان رضوی تعداد کل قنوات شش هزار و ۷۹۴ رشته است از این قنات‌ها ۵۷۵میلیون مترمکعب در سال بر طبق آخرین آمار برداشت می‌شود که با توجه به کاهش بارندگی در سال گذشته این رقم به عدد ۴۵۴میلیون مترمکعب رسیده است.
وی در پاسخ به سؤال ما مبنی بر اینکه در حال حاضر وضعیت قنات‌ها به چه شکل است نیز پاسخ می‌دهد: قنات به‌عنوان منبع تأمین آب پایدار و متعادل‌کننده سفره‌های آب زیرزمینی محسوب می‌شوند لذا با توجه به بحرانی بودن دشت‌های استان فعالیت قنات‌ها در حقیقت حالت متعادل‌کننده دارد.
استحصال آب با رعایت مسائل محیط زیستی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان اینکه عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد در استحصال آب، حفظ محیط‌زیست و تأمین آب سالم از مهم‌ترین ویژگی‌های قنات است، تاکید کرد: قنات‌ها نقش بسزایی در زندگی و معیشت کشاورزان داشته که با احیا، مرمت و تأمین آب توسط آن‌ها به تثبیت اشتغال و مهاجرت معکوس روستائیان می‌توان کمک شایانی کرد.
علایی در پاسخ به سؤال دیگر ما مبنی بر اینکه برای جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز چه اقداماتی انجام‌شده است نیز می‌افزاید: کل چاه‌های مجاز در سطح استان ۱۶ هزار و ۵۳۹ حلقه است که برداشت از این چاه‌ها سه و هشت میلیارد مترمکعب برداشت می‌شود.
عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد در استحصال آب، حفظ محیط‌زیست و تأمین آب سالم از مهم‌ترین ویژگی‌های قنات است
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر حدوداً پنج هزار حلقه چاه غیرمجاز در سطح استان داریم ادامه می‌دهد: برای پر کردن چاه‌های غیرمجاز با همکاری نیروی انتظامی و دستگاه‌ها قضایی اقدامات خوبی شده و لذا می‌توان اذعان کرد: تنها استانی هستیم که ۹۸ درصد چاه‌های کشاورزی و شرب استان را مجهز به کنتور هوشمند کرده‌ایم و این بالاترین عدد در سطح کشور است با اقداماتی مانند طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، مقابله با چاه‌های غیرمجاز، جلوگیری از اضافه برداشت‌ها، نصب کنتورهای هوشمند و طرح سازگاری باکم آبی، کسری منابع زیرزمینی در استان خراسان رضوی طی سال‌های اخیر کمی بهبودیافته است.
کاهش دبی قنوات
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی ادامه داد: با افزایش تعداد و عمق چاه‌ها، شاهد کاهش آبدهی آن‌ها و نابودی آبخوان‌های زیرزمینی در استان بوده‌ایم که موجب نشست زمین، بروز شکاف و ترک در سطح زمین و حتی شور شدن آب در دشت مشهد و یا کاهش آبدهی قنات‌ها شده است.
در نهایتا باید گفت قنات در واقع نماد حیات در روستاها و شهرهای استان خراسان رضوی است قنات هایی که زندگی را قرن ها است برای مردم تسهیل کرده اند و امروز در پس این همه خدمات شایان ذکر به مردم، کم آبی نصیبشان شده و مثلث قنات و قنوت و قاعت کم کم از فرهنگ زندگی شهری و روستایی رخت بر می بندد، حال باید دید که مسئولان برای احیای این زیرساخت که نه تنها اقتصادی بلکه در فرهنگ ما نیز تنیده شده، چه برنامه ریزی خواهند کرد.
نظر شما