مهران ابراهیمیان؛ بازار: در قسمت اول میزگرد مجازی بازارکه به ریسک ها و تهدیدهای صادراتی که شما می تواند اینجا آن را دنبال کنید، گفتیم که هر کسی که قصد ورود به کار تجارت دارد باید با ریسک ها و تهدیدها آشنا شود و در عین حال فرصت های جدیدی که فراهم می شود را نیز مد نظر قرار دهد. در بخش پیشین اشاره کردیم که: ریسک های حوزه تجارت عبارتند از: قوانین بی ثبات، مشکلات جابه جایی پول، ناسیونالیسم بودن برخی کشورهای مقصد، بی توجهی به قراردادهای حقوقی با توجه به محدودیت های ایجاد شده ناشی ازتحریم و... هستند و در ادامه به سایر ریسک ها از تاجران ایران در اقصی نقاط جهان می پردازیم.
یکی از اتفاقاتی که امروزه به ویژه در دنیای تجارت از مبدا ایران اتفاق می‌افتد صادرات کالاهای ایرانی با قیمتی است که از توجیه اقتصادی در رقابت در حوزه صادرات برخوردار نیست و این یکی از معضلاتی است که در کشورهای همسایه در بحث پسته، کشمش، شوینده ها و محصولات شیمیایی حتی قیر به وفور مشاهده می شود
ارز دو نرخی و رقابت ناسالم داخلی!
حسین که تمایلی به ذکر فامیل خود ندارد می گوید:چند نرخی بودن ارز در بحث تهدیدها یکی از بزرگ ترین فاکتورها در حوزه تجارت خارجی و مشکل داخلی کشور است. هنگامی که شرکت های خصولتی یا شرکت هایی که رانت دارند با ارز چند نرخی و رانت وارد می شوند، پروسه و شرایط را به شدت پیچیده می کنند و یکی از اتفاقاتی که امروزه به ویژه در دنیای تجارت از مبدا ایران اتفاق می‌افتد صادرات کالاهای ایرانی با قیمتی است که از توجیه اقتصادی در رقابت در حوزه صادرات برخوردار نیست و این یکی از معضلاتی است که در کشورهای همسایه در بحث پسته، کشمش، شوینده ها و محصولات شیمیایی حتی قیر به وفور مشاهده می شود یعنی دخالت از بدنه ای که رانت دارد و استفاده هایی در سیستم چند نرخی ارز و واردات متقابل که موجب می شود، محصول ایرانی با قیمتی زیر قیمت نامتعارف در کشورهای هدف تجاری به فروش می رسد و بازار محصول را نابود می کند. در سالهای اخیر یکی از بزرگترین تهدیدها و ضربه هایی که به حوزه تجارت خارجی غیر نفتی از ایران وارد شده به طور عمده از این ناحیه بوده است.
بخش سیاست های نادرست و کم کاری دولت ها را قبول داریم اما نکته مهم اینجاست که تجار و صادرکنندگان کشور با یک شتاب عجیبی دست به تخریب خود می زنند
خود تخریبی صادرکنندگان در خارج از کشور!
امیر بیات صادر کننده و مقیم روسیه نیز بیان کرد: تهدید جدی زمانی است که فرد بیمار با خطر مرگ مواجه است اما به ذهن خود بیمار و اطرافیانش هم چنین چیزی خطور نمی کند. متاسفانه گاهی اوقات ممکن است فرد به بیماری های سنگین و خطرناکی مبتلا شود که در یک لحظه به مرگ فرد می‌انجامد. وضعیت صادرات ایران هم تقریبا دچار چنین حالتی است.
صادرات ایران می توان گفت در حال حاضر در برهه ای از لحاظ تغییرات اقتصاد جهانی و بیماری هایی است که در اثر تصمیمات و گره های داخلی برای اقتصاد درست شده است و ممکن است به انقراض و نابودی بخش ها و یا کل سیستم صادراتی کشور منتهی شود. اگر نگاهی به وضعیت صادرات و امار کالاهای صادراتی ما در سالهای اخیر داشته باشیم، بعضی از کالاها منقرض شدند که در طی ۱۵ سال گذشته جزو کالاهای اساسی ما بودند و امروز در بازار صادراتی ما وجود خارجی ندارند. حال یک پرسش مطرح است در صورت تداوم و گسترش آفت های تجاری از پیکر بیجان اقتصاد صادراتی ایران چیزی باقی می ماند که ظرف پنج یا ۱۰سال دیگر به فکر توسعه آن باشیم؟
وی افزود: بخش سیاست های نادرست و کم کاری دولت ها را قبول داریم اما نکته مهم اینجاست که تجار و صادرکنندگان کشور با یک شتاب عجیبی دست به تخریب خود می زنند. متاسفانه باید گفت که برخی فعالان اقتصادی از حرکات منطقی و سیاست گذاری های توسعه طلبانه سرباز می زنند و به هیچ وجه وارد قراردادها و معاملات دارای طول دوره ۲ ساله و ۳ ساله نمی شوند.
بیات عنوان کرد:متاسفانه تهدیدی که سال گذشته در نمایشگاه صنایع غذایی روسیه مشاهده شد، از این قراربود که ناآگاهی تولیدکنندگان که تحت عنوان صادرکننده در روسیه کار می کنند، نسبت به قواعد کار جهانی بود. بطور مثال اگر شخصی به بنده مراجعه می کرد که هزار دلار بپردازد، یک فرد ایرانی دیگری در سمت دیگر غرفه قیمت کمتری را به مشتری من اعلام می کرد و واقعا این حرکت ایرانیان برای مشتریان خنده دار بود در حالی که افغانستان بسیار منسجم در قالب یک کنسرسیوم کالاهای خود را به فروش می رساند که این هم خود یک تهدید است. بنده به نوبه خود بسیار تلاش می کنم و پیگیر هستم از سمت جهاد کشاورزی و اتاق بازرگانی تا این تولید کنندگان هم آموزش ببیند و منسجم شوند.
صادر کننده و تولید کننده می تواند ۱۰ درصد از تولید خود را به این بخش اختصاص دهد و وارد این ریسک شود اما چیزی که قابل درک نیست این است که صادرکنندگان ما تمام توجه خود را روی خام فروشی و فروش بدون مسئولیت قرار دادند و به هیچ وجه زیر بار تعهدی که درست کردند، نمی روند
وی افزود: صادر کننده و تولید کننده می تواند ۱۰ درصد از تولید خود را به این بخش اختصاص دهد و وارد این ریسک شود اما چیزی که قابل درک نیست این است که صادرکنندگان ما تمام توجه خود را روی خام فروشی و فروش بدون مسئولیت قرار دادند و به هیچ وجه زیر بار تعهدی که درست کردند، نمی روند. همیشه به فکر این هستند که همه چیز یک طرفه یکجانبه و بدون هیچ گونه تعهدی از سوی فروشنده صورت پذیرد اما این از نظر من تهدید بزرگی است که فرهنگ صادراتی و اقتصادی ما را از تهدید گذرانده است و در معرض منقرض شدن قرار داده است. امیر یادآور شد: ۹۰ درصد حرف های منطقی را از تجار و بازرگانان ایرانی می‌شنویم که یا ساکن ایران نیستند یا تجارت آنها در داخل ایران نیست.
با این فرمان صادراتمان کم می شود
مهران ابراهیمیان دبیر اقتصاد داخلی بازار نیز در خلال این مبحث عنوان کرد: اگر به موضوع چند نرخی بودن و رقابت ناسالم بنگاه های داخلی توجه کنیم پس از سال های آخر جنگ، نرخ ارز به شش نرخ رسیده بود و هر کس که رابطه نزدیکتری با قدرت داشت، با ارز ارزان تری کالاهای خود را وارد می کرد اما در بازار بر مبنای بالاترین نرخ ارز کالاهای خود را عرضه می کرد. و همی موضوع نیز باعث شد تا بسیاری از تولید کنندگان و صنعتگران به وارد کننده تبدیل شوند. در دو سال اخیر نیز بسیاری از تولید کنندگان وارد کننده شدند و برای تعدادی از افراد مجوزهای صوری صادر شد اما از یک سوی دیگر باید به این قضیه نگاه کنیم که تصمیمات عقلایی افزایش پیدا کرده است و صحبت‌هایی که از سوی صادرکنندگان و وارد کنندگان مطرح می‌شود، دیگر حرف های مبنی بر کسب رانت های قبلی نیست و در عوض یک نگاه واقع گرایانه در بحث تجارت با خارج از کشور در حال شکل گیری است و نسبت به اینکه باید به حوزه رقابت ورود پیدا کرد، واقف هستند.
وی افزود: اگر قرار باشد با نگاه مثبت به این حوزه نگاه کنیم که پس از تحریم چه اتفاقی پیش روی ما خواهد بود، یکی از ریسک ها این تحولات سریع، مراودات بانکی و سبد کالایی که ما را به سمت خام فروشی سوق می دهد است. اگر با همین فرمان و خام فروشی ادامه دهیم سهم ما در سبد تجارت بین المللی کم می شود و نمونه ان را می توان در بازار فرش جستجو کرد.
این فعال رسانه ای در حوزه تجارت گفت: اگر قرار است اصل تحریم را با یک نگاه مثبت تلقی نکنیم و همچنان به انتظار رفع تحریم باشیم و موانع را از سر راه تولبد و صادرات و واردات منطقی و حساب شده برنداریم، به نقطه ای خواهیم رسید که خام فروشی قابل رقابت نخواهد بود و به حداقل نیاز کشور و واردات نخواهیم رسید.
شهرام معینی فر در ادامه با فرض این که تحریم ها برداشته شود و برای توسعه صادرات اولویت ها کدامند؛ توضیح داد: همانطور که در صحبت اشاره داشتم بخشی از تهدید حاکمیتی است که حاکمیت باید آن را رفع کند. ما نمی‌توانیم بگوییم که چیز بد نسبی است بلکه بد است، تحریم بد است و اینکه چگونه رفع می‌شود و کشور به چه سمتی حرکت می کند، وظیفه حاکمیت است اما منظور بنده از ریسک ها و تهدیدها، تهدیدهایی است که خودمان به عنوان تجار به وجود آوریم تهدیدهایی که به دلیل مطالعه نکردن در مورد عوامل آن متحمل ضرر شدیم و یا تهدیدهایی که ندانسته در بحث قراردادها ورود پیدا نمی‌کنیم و دچار مشکل می شویم.
وی در ارتباط با ریسک های حوزه روسیه عنوان کرد: بحث روسیه با کل کشورهای دیگر از نظر تجارت متفاوت است و بحث های مربوط به قرارداد، مباحث تجاری، قانونی و فنی درست است اما برای کار با روسیه به پایگاه درون این کشور نیاز است یعنی اگر پایگاهی در درون کشور روسیه نباشد، سیستم یا مجموعه ای که در روسیه حافظ منافع تجار باشد، ساختار قرار دادهای روسیه به گونه ای است که در هر دادگاهی قراردادهای خارجی از کشور روسیه جانب داری می‌شود به همین دلیل طرف حساب مجموعه شما باید یک طرف روسی باشد یا فرد باید از یک مجموعه ی ساختاری در روسیه استفاده کند و ساختار درونی را در مقابل با خریداران خود قرار دهد و این بهترین حالت کار با روسیه تلقی می‌شود.
تجار ایرانی هیچ کدام با بازارهای خارجی رقابت نمی کنند و صرفا با تجار ایرانی داخلی رقابت دارند که مبادا پله ای برای کار آن تاجرباز شود و رقیبشان شود و این بسیار دردناک است
فروپاشی اصول اخلاقی تهدید بزرگ در حوزه تجارت
به گفته معینی فر ریزش اخلاقیات یا فروپاشی اصول اخلاقی در جامعه تجار ایرانی یکی از معضلاتی است که تنها به بحث تجارت خارجی ختم نمی‌شود. ما از نظام آموزشی اولیه قدم های اولیه آموزشی نیاموخته ایم که پشتوانه و هماهنگی داشته باشیم و از یکدیگر حمایت کنیم و این مسأله تنها برای ایرانی های داخل و خارج از ایران مربوط نمی شود بلکه کل ایرانیان را به نوعی گرفتار این قضیه کرده است.
وی گفت: ما هنوز آموزش ندیده ایم و یاد نگرفتیم که چگونه با اتحاد به حیات خود ادامه دهیم. در تمام دنیا خارج از ایران کلونی چینی ها، هندی ها و حتی ترک ها مشاهده می شود که چگونه هوای هم را دارند و اگر چه ممکن است در داخل با اختلافات شدیدی مواجه باشند اما چطور استراتژی و حفظ منابع و منافع دارند اما متاسفانه در این حوزه تمرین نکرده ایم و نیاموخته ایم. تجار ایرانی هیچ کدام با بازارهای خارجی رقابت نمی کنند و صرفا با تجار ایرانی داخلی رقابت دارند که مبادا پله ای برای کار آن تاجر باز شود و رقیبشان شود و این بسیار دردناک است.
یکی از تجار و واردکنندگان کشمش در حضور سفیر ایران در روسیه عنوان کرد که با وجود پنج سال اقامت در روسیه اجازه ندادم که هیچ ایرانی به مسکو کشمش وارد کند، پرسیدم: فلانی آیا این شیوه شما باعث شده میزان فروش شما در یکسال از یکصد تن به هزار تن افزایش پیدا کند؟ پاسخ داد:خیر و ظرفیت کارخانه اش محدود است و بیشتر از آن نمی تواند. در ادامه از وی رمز دستیابی به منافعش را جویا شدم که در پاسخ گفت همین که اجازه ورود کسی از ایران به این بازار را نمی دهم برایم کافی است. متاسفانه مشکل ما حسادت ها و کوته فکری و کوته نظری ها است
این صادرکننده به روسیه گفت: دوسال پیش دکتر جلالی سفیر ایران به روسیه آمدند، یکی از تجار و واردکنندگان کشمش در حضور سفیر ایران در روسیه عنوان کرد که با وجود پنج سال اقامت در روسیه اجازه ندادم که هیچ ایرانی به مسکو کشمش وارد کند، پرسیدم: فلانی آیا این شیوه شما باعث شده میزان فروش شما در یکسال از یکصد تن به هزار تن افزایش پیدا کند؟ پاسخ داد:خیر و ظرفیت کارخانه اش محدود است و بیشتر از آن نمی تواند. در ادامه از وی رمز دستیابی به منافعش را جویا شدم که در پاسخ گفت همین که اجازه ورود کسی از ایران به این بازار را نمی دهم برایم کافی است. متاسفانه مشکل ما حسادت ها و کوته فکری و کوته نظری ها است.
بی توجهی به سلیقه بازارهای هدف و رقبا
گلناز ابوترابیان یک تاجر ایرانی مقیم آمریکا و فعال در حوزه روغن های روانکار بیان کرد: بیاد دارم که سال ها قبل پس از فروپاشی شوروی، ماکارانی ایران قبل از ترکیه به روسیه صادر می شد و کیفیت بالایی داشت و پس از این که مشاهده کردند که بازار خوبی است با افزایش قیمت و افت کیفیت، موجب شدند که ترکیه این بازار را از ایران بستاند و با قیمت مناسب و کیفیت بالا این بازار را در اختیار گیرد. مورد دیگر در مورد بیسکویت با برند «س» بود که با تاریخ انقضا شمسی به روسیه ارسال شد و سپس عودت داده شد، تمامی این موارد را باید به عنوان ریسک در نظر بگیریم. یعنی وقتی می خواهیم به بازاری ورود کنیم باید بدانید که سلیقه بازار چیست و محدوده نوسانات و رقبای خارجی را دائم رصد کنیم.
امیر بیات عنوان کرد: ما که به عنوان تجار با کشور روسیه در ارتباط هستیم بارها تصمیم گرفتیم که با ایران کار نکنیم و فقط عرق ملی است که باعث می شود تا بتوانیم از اینجا راهی را برای صادرات باز کنیم. به طور مثال پنج سال پیش قیمت فروش کشمش ملایر ۱۳۰ الی ۱۴۰ روبل و کشمش ازبکستان ۸۵ روبل بود و کسی گمان نمی کرد روزی کشمش ملایر کنار رود و کشمش ازبکستان حرفی برای گفتن داشته باشد. تمامی ازبک ها کشمش دارند و کسی در بازار به دنبال این نیست که ارزان تر پیدا کند زیرا قیمت کشمش ازبک ها با هم تفاوت ندارد اما قیمت کشمش ملایر ایران که چهار سال پیش ۱۴۰روبل می فروختیم الان ما ۹۰روبل می فروشیم و ازبکستان ۱۳۰ روبل می فروشد و جایگاه قیمتی ما باهم تغییر کرده است زیرا به دلیل بی ثباتی در قیمت و کیفیت بازار این محصول را از دست داده ایم یعنی کارخانه ای که از کشمش ملایر استفاده می نمود به دلیل این که نمی تواند خود را به روز کند و هرماه روش جدید خرید را بکار گیرد، روش خود را تغییر داده و از کشمش ازبکستان استفاده می کند و در واقع رقابت منفی در بازار هدف شکل گرفته است و از سوی دیگر عدم ثبات کیفیت در داخل ایران این بازار کشمش را از دست ایرانی ها خارج کرده و به رقبا واگذار کرده است و احتمال می رود تا پنج سال دیگر همین محصول کشمش را نتوان به کشور روسیه صادر کرد.
قیمت کشمش ملایر ایران که چهار سال پیش ۱۴۰روبل می فروختیم الان ما ۹۰روبل می فروشیم و ازبکستان ۱۳۰ روبل می فروشد و جایگاه قیمتی ما باهم تغییر کرده است زیرا به دلیل بی ثباتی در قیمت و کیفیت بازار این محصول را از دست داده ایم
چگونه صادرات نرم افزار داشته باشیم؟
حمید موسوی نیز درباره صادرات نرم افزار عنوان کرد: ما بیشتر در تجارت خارجی در حوزه نرم افزار کار می کنیم و یک تحقیقی را پیش از ورود به حوزه فروش محصولاتمان مبنی بر شناخت ظرفیت ها و نیازهای کشورهای هدف انجام دادیم. شاید برایتان جالب باشد که در حال حاضر ما صادرات نرم افزار به آمریکا داریم و هیچ قرارداد کاغذی در میان نیست و همه دیجیتال است. با توجه به نیاز بازار آنجا به این نتیجه دست پیدا کردیم که باید با کیفیت اروپای شرقی و قیمت هند نرم افزار صادر کنیم تا بتوانیم بازار رقابتی را در آن کشور داشته باشیم و کارهای ما بکر است و مانند نمونه کشمش روسیه نیست.
وی گفت: اگر بخواهیم اتحادی در کشور دیگر برقرار کنیم، متاسفانه باید گفت ایرانی ها در کارهای گروهی بسیار ضعیف هستند و باعث شکسته شدن این اتحادها می‌شوند.
باتوجه به نیاز بازار آنجا به این نتیجه دست پیدا کردیم که باید با کیفیت اروپای شرقی و قیمت هند نرم افزار صادر کنیم تا بتوانیم بازار رقابتی را در آن کشور داشته باشیم و کارهای ما بکر است
توجه به حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی یعنی خلق ارزش افزوده برای کشور
شهرام با بیان این که به نکته ی خوبی اشاره شد، افزود: باید توجه داشت که بحث تجارت خارجی تنها به مواد غذایی و محصولات کشاورزی و ... محدود نمی شود بلکه بحث برنامه نویسی کامپیوتر یکی از مباحث مهم روز است. در مقوله صادرات خدمات فنی و مهندسی و صادرات نرم افزار و اپلیکشین با توجه به موقعیت های استثنایی اقتصاد در ایران خوب است وحقوق یک مهندس نرم افزار بنظر نمی رسد بیشتر از ۱۰میلیون تومان شود اما خارج از ایران بین ۳۵۰۰ الی۵هزار دلار است به همین دلیل با توجه به صنعت برنامه نویسی در ایران که از جایگاه قدرتمندی برخوردار است، می تواند یکی از ارزش افزوده های سطح بالا و قوی باشد اگر روی آن کار شود، مانند کاری که بیست سال پیش هند انجام داد و آن را به بزرگترین نرم افزار نویس دنیا تبدیل کرد، به همین دلیل در حوزه نرم افزار و برنامه نویسی جای کاربسیاری وجود دارد.
بهنام نیز در این نشست عنوان کرد: کیفیت در بازارهای جهانی حرف اول را می زند به ویژه در خدمات فنی و مهندسی، گارانتی کردن یک اقدام ویژه است، متاسفانه در کشور ما بسیاری از حمایت های لازم صورت نمی پذیرد. ما به عنوان تولید کننده کالای تصفیه آب این حمایت ها را در کشور خودمان نداریم اما سایر کشورها سرمایه گذاری و پشتیبانی می کنند و متاسفانه این موارد هم وجود دارد.
سینا رضایی جزو صادرکنندگان برتر در حوزه تخصصی صادرات به هند نیز گفت: ما حجم بسیار بالای کیوی و خرما و سیب به هندوستان صادر می کنیم و الان نزدیک به دوماه که صادرات سیب متوقف شده و گیلاس به هند صادر می شود. در حال حاضر برای سال آینده فقط ۳۵۰ کانتینر سیب پیش فروش شده است و ارسال روزی دو الی سه کانتینر قطعی است و در کنار آن صادرات کیوی هم انجام می شود به طوری که اوایل فصل از آستارا و انتهای فصل از استان مازندران بار زده می شود، خرما نیز خرمای مضافتی است زیرا بازار هندوستان یک بازار بسیار بکری است که هیچ گاه اشباع نمی شود و نسبت به بازارهای کشورهای همسایه متفاوت است و ظرفیت بسیار بالایی برخوردار است.
گلناز ابوترابیان ازاین صادرکننده پرسید که روش پرداخت شرکت شما از شرکت ایرانی به شرکت هندی به چه صورت است؟
سینا رضایی گفت: شرکت ما در هند ثبت شده است و ۳۰ درصد از مشتریان اخذ می شود و شرکت ما بار را ترخیص می کند و داخل سردخانه قرار می دهد و با توجه به حجم بالای صادرات یک بخشی در مارکت باقی می ماند و مابقی را خودشان تسویه می کنند و از ما تحویل می گیرند. پرداخت هم از کشور ثالث انجام می شود.
موانع صادرات سنگ های ساختمانی
سیامک اقطاری، فعال تجاری در حوزه سنگ های ساختمانی در کشور آلمان نیز در این نشست گفت: من به توسعه این رسته شغلی نیاز دارم. به منظور کاهش ریسک های تجاری، مزیت کشورهای سخت تر این است که نمی توانند که دامپینگ کنند و بحث زبان آلمانی و سایر موارد یک ویژگی را به این بازار می بخشد. اگر محصولی را چند نفر می توانند به طور جنرال به جایی ارسال کنند رقابت را دشوار می سازد زیرا با مشکلات فرهنگی در این زمینه مواجه هستیم و زمان بر است که با شیب ملایم تصحیح شوند و بدانیم که چگونه باید منافع ملی را حفظ کرد. یکی از مسایل مهم عرضه سنگ های ساختمانی به همه کشور ها است اما تولیدکنندگان فاقد دانش لازم در این حوزه هستند. در حوزه سنگ های ساختمانی به کار تخصصی نیاز است و نمی توانیم تجارت عمومی کار را انجام داد چرا که لطمه وارد می کند. شرکت ها پروژه محور شدند و باید در قالب پروژه شکل گیرند بنابراین باید بر اساس یک چیدمان انجام شود اگر نسبت به طرح آگاهی نداشته باشند به این کار لطمه می زند.
به دنبال بازارهای بکر باشید
سروی گفت: متاسفانه نمی توانیم تمام تهدید ها و ریسک ها را بیان کنیم و تنها می توانیم در بازار با یک شکل درست بیزینس را به جلو ببریم و با فرهنگ سازی مناسب و به نحو درست تجارت کنیم. بنده خاطرم است ۹سال پیش برای نخستین بار در نمایشگاه آرتیجیانای میلان خرما همراه داشتم که نسبت به صنایع غذایی دیگر که از ایران ارسال می شد، بهتر بود و سال بعد همه به صادرات خرما روی آورند، پس از آن متوجه شدم باید تکنیک استخوان و ماهی را بکار ببرم و مرتب تغییر جهت داشته باشم.
وی افزود: ریسک ها و تهدیدها را می توان با نوآوری و تغییر بازار و نگرش به آینده حل کرد و اگر با رخوت مسیری را دنبال کنیم یک تهدید است، حتی در مسایل مالی هنگامی که یک مسیر مرتب طی شود به بن بست ختم شده است. بنده در این راستا سعی کردم در بخش مالی، بخشی را تهاتر کنم، بخشی را از کشور ثالث انجام دادیم. به عقیده من باید تغییر و نوآوری را در بیزینس بکار برد تا بتوان به موفقیت دست پیدا کرد.
شهرام در پایان گفت: چیزی را که در فرهنگ و آموزش نتوانستیم یادبگیریم در جبر زمانه باید یاد بگیریم و اگر امروز ایرانی ها تصمیم بگیرند که اولین قدم را برای یکدیگر بردارند، نخستین قدم این است که دانش محدود و امکانات را برای سایر هموطنان دریغ نکنند.
نظر شما