تبدیل صیادان محلی به قاچاقچیان ماهیان خاویاری! | هر کیلو خاویار در ایران ۴ تا ۱۰ میلیون

بازار؛ گروه کشاورزی: خاویار ایران سالهای سال به عنوان یک برند در جهان شناخته می شد و در بازارهای جهانی جایگاه خوبی را به خود اختصاص داده بود تا اینکه به دلیل کم شدن ذخایر دریای خزر ممنوعیت صید خاویار از این دریا از سوی مجامع بین المللی و NGO ها اعلام شد.

ایران نیز برای حفظ جایگاه خود در بازارهای جهانی همچون دیگر کشورها شروع به پرورش ماهیان خاویاری در مزارع پرورشی کرد تا همگام با کشورهای دیگر بتواند سهمی از بازار خاویار داشته باشد. اگرچه کیفیت ماهیان خاویاری پرورشی همانند ماهیان خاویاری صید شده از دریای خزر نیست اما با این وجود کارشناسان معتقدند برای حفظ ذخایر دریای خزر بایستی با جدیت تابع قوانین بین المللی باشیم و اجازه صید این گونه ماهیان را به صورت قاچاق چه از سوی صیادان محلی و چه از سوی برخی سازمانها و نهادهای مربوطه با دور زدن های قانونی ندهیم.

در این راستا «بازار» گفتگویی با «محمد پور دهقانی محقق و تولیدکننده ماهیان خاویاری» که بیش از ۲ دهه است در خصوص این نوع ماهیان تحقیق می کند انجام داده است که در ادامه می خوانید.

 *به عنوان سوال اول بگویید که از ۲۷ گونه ماهی خاویاری که در دنیا وجود دارد، چند گونه آن در دریای خزر یافت می شود؟
دریای خزر یکی از بزرگترین و اصلی ترین جایگاه های ماهیان خاویاری دنیا است و از ۲۷ گونه ماهی خاویاری موجود در دنیا، ۵ گونه در خزر وجود دارد که گونه های اقتصادی بسیار مهمی محسوب می شود.

بیش از یک دهه است که نمی توانیم از دریا به صورت قانونی ماهی خاویاری  را صید و با آن تجارت کنیم

*با توجه به اینکه ماهیان خاویاری از نظر اقتصادی جایگاه مهمی برای هر کشوری دارد و نمی توان از آن به راحتی چشمپوشی کرد، چه شد که ممنوعیت صید آن از دریای خزر مطرح گردید و ایران و روسیه مجبور به پذیرش این ممنوعیت شدند؟
سالها روسیه و ایران از این دریا استفاده می کردند تا اینکه بیش از یک دهه قبل وقتی دیدند ذخایر این ماهیان در این دریا بسیار کم و در حال انقراض است، کشورهای اطراف و نهادهای مردمی که روی این ماهیان تحقیق می کردند، در راستای محافظت از این گونه ماهیان جلوی صید ماهیان خاویاری دریای خزر را گرفتند. به این ترتیب بیش از یک دهه است که نمی توانیم از دریا به صورت قانونی ماهی خاویاری  را صید و با آن تجارت کنیم. در حقیقت یک سازمان جهانی جلوی این کار را می گیرد و به همین دلیل همه خاویار تجاری دنیا را رصد می کند که در کجا و چگونه تولید می شود و به کجا ارسال می گردد.

*ممنوعیت صید ماهیان خاویاری از دریای خزر چه پیامدهایی در پی داشت؟
صید ماهیان خاویاری از یک منبع خوب همچون دریای خزر باعث اسم و رسم دار شدن خاویار ایران شد و باعث شد برند خاویار ایران در دنیا معرف شود. اما چون از دهه ۸۰ تا به الان نمی توانیم برداشت داشته باشیم لذا مجبور بودیم این ماهیان را پرورش دهیم و خاویار تولید و صادر کنیم.

در واقع پرورش ماهیان خاویاری در مزارع، در اول دهه ۸۰ شروع شد و بعد از یکسری تحقیقات بخش دولتی و خصوصی وارد پروسه پرورش شدند به طوری که الان حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ مزرعه پرورش ماهیان خاویاری در سراسر کشور دایر است  و عمدتا در گیلان و مازندران مستقر هستند.

در حال حاضر بزرگترین تولیدکننده خاویار چین است و بیش از مجموع همه کشورها تولید دارد

*همیشه ممنوعیت ها موجب تشدید قاچاق می شود. در بحث خاویار وضعیت چگونه است؟
قطعا خاویار هم مستثنی از این قائده نیست و صید ماهیان خاویاری دریای خزر توسط صیادان محلی به صورت غیرقانونی صورت می گیرد و توسط برخی سازمانهای دولتی و خصوصی خریداری می شود. به این ترتیب برخی شرکت ها و نهادها، صیادان ما را تبدیل به قاچاقچیان ماهیان خاویار کرده اند.

*پیش از ممنوعیت صید، چند درصد خاویار دنیا از طریق خزر تامین می شد؟
در  زمان های مختلف ارقام متفاوت بود؛ به طوری که یک زمان شوروی سابق بزرگترین صادرکننده خاویار بود و بعد از اینکه به ۵ کشور تقسیم شد ایران در بحث صادرات خاویار پیش افتاد.

جالب است بدانید ایران در دهه ۶۰ یکی از اصلی ترین برداشت کنندگان خاویار دریای خزر شد و چون خاویار خزر گونه های اصلی و اقتصادی را دارد باعث شد خاویار ایران در دنیا شناخته شود. با این وجود ما سعی داریم با خاویار پرورشی این اعتبار را حفظ کنیم هرچند کار بسیار سختی است و رقبایی همچون چین، آمریکا، فرانسه و ایتالیا وارد عمل شده اند و متاسفانه از نظر کمی و کیفی نمی توانیم به آنها برسیم.

*با این تفاسیر الان بازار جهانی خاویار دست کدام کشور است؟
در حال حاضر بزرگترین تولیدکننده خاویار چین است که بیش از مجموع همه کشورها تولید دارد. به عبارت دیگر اگر مجموع خاویار پرورشی ۱۵۰ تا ۱۶۰ تن در دنیا باشد، ۱۰۰ تن آن متعلق به چین است. اگرچه نمی تواند از نظر کیفی مانند کشورهای دیگر عمل کند اما از نظر کمی از همه جلوتر است.

قیمت هر کیلوگرم خاویار در ایران بین ۴میلیون تومان تا ۱۰ میلیون تومان است و هر کیلوگرم خاویار که ارزش صادراتی داشته باشد را از ۴۰۰ دلار تا هزار دلار می توان به مشتریان خارجی فروخت

*کمی در مورد قیمت جهانی خاویار توضیح بدهید. آیا این محصول لوکس نیز با قیمتهای مختلف در کشورهای مختلف عرضه می شود یا یک قیمت ثابت سراسری دارد؟
همانطور که می دانید چون تولید خاویار بسیار گران و زمانبر است گرانترین محصول غذایی دنیا است، لذا از نظر مقدار نمی توان انتظار داشت چندان بالا باشد. به عبارت دیگر خاویار یک کالای لوکس است که تنها درصد کمی از مردم دنیا می توانند از آن استفاده کنند.

باید بدانید که در ایران ۵ گونه اقتصادی «فیل ماهی، قره بورون یا تاسماهی ایرانی، اوزون برون، تاسماهی روسی و شیپ» وجود دارد که قیمتهای مختلف دارد. پس یکی از مواردی که روی قیمت ماهی تاثیر می گذارد گونه ماهی است و مورد بعدی سایز، رنگ و طعم خاویار است. از سوی دیگر زمان نیز در قیمت خاویار تاثیر گذار است. به عنوان مثال در پاییز و نزدیک ژانویه قیمت خاویار به بالاترین نرخ خود می رسد چون در دنیا تقاضا برای این محصول در این زمان افزایش می یابد. در حالی که در فصول دیگر حتی ممکن است تا ۲۰ درصد قیمت نیز کاهش یابد.

با این وجود قیمت خاویار در داخل ایران چندان افزایش پیدا نکرده است اگرچه برای مصرف کننده داخلی گران محسوب می شود اما برای تولیدکننده داخلی قیمت ها مقرون به صرفه نیست. به عنوان مثال قیمت هر کیلوگرم خاویار از ۴میلیون تومان تا ۱۰ میلیون تومان متغیر است و وقتی در قوطی های ۵۰ گرمی عرضه می شود از ۴۰۰ هزار تومان تا ۷۰۰ هزار تومان هم قیمت گذاری می شود.

این در حالی است که هر کیلوگرم خاویار که ارزش صادراتی داشته باشد را از ۴۰۰ دلار تا هزار دلار می توان به مشتریان خارجی فروخت. با این وجود این ارقام هیچ گاه به دست تولیدکننده داخلی نمی رسد و به عبارتی این قیمت های به نوعی قیمت تجار و دلالان است.  

*خاویار پرورشی ما اصولا به کدام مناطق دنیا صادر می شود؟ و چه شد که امسال خاویار صادراتی ایران تایید نشد و به تبع کشورهای مقصد از پذیرش آن سرباز زدند؟
بازار اصلی ما اصولا کشورهای اروپایی بوده است و امسال نیز بازار اصلی خاویار قبل از ژانویه و شروع سال نو میلادی بود. از سوی دیگر به کشورهای عربی هم صادرات داریم، به کشور آمریکا نیز ۴ سال پیش برای اولین بار صادرات داشتیم با این وجود یکی از مشکلات فعلی صادرکنندگان تبادل ارز است.

اگرچه ایران هر سال به اروپا صادرات خاویار دارد اما تابستان امسال سازمان دامپزشکی یک کوتاهی کرد که باعث شد خاویار ایران در بازارهای جهانی عرضه نشود. در واقع این سازمان بایستی هر سال نمونه خاویار را به آزمایشگاهی در اروپا ارسال کند و تاییدیه بگیرد تا اجازه ورود خاویار ایران را بدهند. اما امسال سازمان دامپزشکی به دلایل نامشخصی این کار را انجام نداد و این باعث صادرکنندگان موقع صادرات به یکباره غافلگیر شدند و جلوی بارهای ارسالی آنها گرفته شد و متعاقبا بسیار متضرر شدند. لذا امسال صادراتی نداشتیم که ممکن است این اتفاقات برند خاویار ایران را نابود کند.

از بین بردن محل تولید مثل ماهیان خاویاری و سبقت گرفتن سرعت برداشت از سرعت تکثیر باعث انقراض گونه شیپ شده است

*به عنوان صحبت آخر اگر نکته ای در مورد خطر انقراض ماهیان خاویاری به خصوص گونه شیپ، به واسطه آلودگی ها و دیگر عوامل دارید، بگویید.
به دلیل اینکه تمام آلودگی های صنعتی، کشاورزی و خانوادگی از رودخانه ها به دریا ریخته می شود، آلودگی ها به خصوص در سواحل بالا است اما هنوز نمی شود دقیقا بررسی کرد که چقدر این آلودگی ها بر کاهش جمعیت ماهیان خاویاری اثر گذاری دارد. با این وجود از بُعد جمعیت ماهیان خاویاری ما از دو منظر ضربه خورده ایم و به قدری این ضربه خوردن شدید است که فعلا نمی توان به بحث آلودگی پرداخت. یکی اینکه این ماهیان در دریا زندگی می کنند و وقتی به بلوغ می رسند برای تولید مثل باید به بالادست رودخانه های اصلی و پر آب آب شیرین بروند و تخم ریزی کنند و وقتی تبدیل به لارو و بچه ماهی شدند مجددا به دریا باز گردند.

اما  وقتی بالای رودخانه ها سد می بندند مثل سفید رود و آب آن را محدود می کنند و از آن طرف گل آلودگی برداشت شن، ماسه و غیره باعث می شود آنجا دیگر محلی برای تولید مثل نباشد، قطعا زاد و ولدی صورت نمی گیرد. در واقع این اتفاق در ۴۰ سال اخیر به شدت اتفاق افتاده و لذا نمی تواند تولید مثل کنند و به جای آن بازسازی ذخایر به صورت تکثیر مصنوعی انجام می شود! بنابراین در حالی که قبل از انقلاب سالانه ۲۰ میلیون قطعه لار تولید می شد، الان به صورت نمایشی تنها یک میلیون قطعه تولید داریم! یعنی نه کیفیت لازم و نه کمیت دارد. بنابراین یک خطر اصلی برای ماهیان خاویاری این است که جایگاه تولید مثل آنها را از بین برده ایم.

از سوی دیگر متاسفانه برداشت به شدت سرعت گرفت؛ یعنی سرعت برداشت از سرعت تولید مثل سبقت گرفت و اینها باعث می شود که تاثیرات‌ آن را روی جمعیت ماهیان خاویاری بگذارد.

با این تفاسیر قبل از اینکه آلودگی دریا تاثیر خود را بر جمعیت ماهیان خاویاری بگذار این دو عامل یعنی «از بین بردن محل تولید مثل و برداشت شدید» کار خود را کرده است و نتیجه اش این شده است که گونه شیپ تقریبا منقرض شده است و به ندرت در تور صیادان دیده می شود.