بازار؛ وحید پورتجریشی: منافع مشترک را می‌توان ریشه اصلی تمامی همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میان کشورهای یک منطقه و ورای آنها دانست. همین فاکتور به عنوان کلیدی ترین مفهوم علم سیاست، نقشی بسیار پر رنگ در تغییر رفتار بازیگران در عرصه روابط بین المللی به سمت تیرگی و یا بهبود روابط دوجانبه ایفا می‌کند.
در منطقه خلیج فارس و کشورهای عربی این منطقه نیز ارزش‌های سیاسی، فرهنگی و تا حدی سیاست خارجی نسبتا مشابه آنها با یکدیگر که در مجموع، شکل دهنده منافع مشترک برای این بازیگران محسوب می شوند، منجر به شکل گیری روابط تجاری گسترده‌ای میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) شده است.
از سوی دیگر، شکل گیری کریدورهای تجاری را نیز می‌توان به عنوان یکی از بارزترین نشانه‌های قرار گرفتن روابط کشورها در عرصه‌های مختلف در اوج موفقیت خود قلمداد کرد. بطوریکه در نظام بین الملل، هیچگاه نمیتوان دو دولت متخاصم را یافت که در یک یا چند کریدور تجاری مشترک با یکدیگر همکاری داشته باشند و در اصطلاح منافع جمعی آنها تامین کننده و ضامن منافع فردی آنها باشد.
حال با ذکر این مقدمه می‌توان به بررسی کریدور ریلی شورای همکاری خلیج فارس یا GCC Railway به عنوان بحث اصلی نوشتار حاضر پرداخت.
شبکه خط ریلی شورای همکاری خلیج فارس یا GCC Railway، شبکه‌ای متشکل از راه آهن در حال تاسیس شش کشور عربی حاشیه خلیج فارس بوده که به طول ۲۱۷۷ کیلومتر و برآورد هزینه ۲۵۰ میلیون دلاری (در سال ۲۰۱۷) قرار است تا سال ۲۰۲۳ تکمیل شود.
هر یک از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس قرار است نسبت به ساخت و راه اندازی شبکه ریلی و زیر ساخت‌های داخلی خود اعم از ایستگاه‌ها و ترمینال‌های باری اقدام نمایند. هزینه ساخت شبکه به صورت پروژه‌ای کلی و بر اساس طول خطوط مورد نیاز در هر کشور میان اعضا تقسیم خواهد شد.
با این حساب، امارات متحده عربی و عربستان می بایست بیشترین سهم از راه اندازی شبکه مذکور را پرداخت نموده و کشورهای بحرین، عمان، قطر و کویت نیز میزان کمتری بابت هزینه ساخت این شبکه متقبل خواهند شد. شرکت‌های راه آهن عربستان، «اتحاد ریل» امارات، «عمان ریل» کشور عمان و «قطر ریل» قطر مسئولیت ساخت خطوط داخلی شبکه ریلی خود را بر عهده خواهد داشت.
اما در پی سقوط قیمت نفت طی سنوات گذشته از یک سو و بروز اختلافات سیاسی میان برخی از اعضا مانند قطر و عربستان منجر به مسکوت گذاشته شدن بخش‌هایی از این پروژه بزرگ شده است.
تاریخچه شبکه ریلی سراسری شورای همکاری خلیج فارس
تاریخچه تصمیم به تاسیس حمل و نقل ریلی با تمرکز بر موضوع تقاطع مرزی در شبه جزیره عربستان به قرن بیستم و زمان تاسیس راه آهن حجاز باز میگردد که بین سالهای ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۸ با اتصال ریلی دمشق به مدینه راه اندازی شد.
اگرچه هدف اولیه تاسیس این خط، ایجاد امکان انتقال حجاج به مکه بود، اما توسعه این خط ریلی اندک مدتی پس از تاسیس، قربانی ماجرای انقلاب کشورهای عربی علیه امپراطوری عثمانی و سپس درگیر شدن منطقه در آتش جنگ جهانی اول شد. با وقوع جنگ و شکست سنگین امپراطوری عثمانی در جریان آن، راه آهن حجاز به شدت آسیب دیده و در سال ۱۹۱۷ به طور کلی از بین رفت.
طرح راه اندازی پروژه شبکه ریلی خلیج فارس در دوران معاصر، نخستین بار در جریان برگزاری سی اُمین نشست اعضای شورای همکاری خلیج فارس در دسامبر سال ۲۰۰۹ میلادی و در کویت توسط عربستان سعودی به عنوان تنها دارنده زیر ساخت‌های ریلی در میان اعضای شورا مطرح و تصویب شد.
بر اساس طرح پیشنهادی اولیه، مقرر شد تا این شبکه ریلی تا سال ۲۰۱۸ راه اندازی شود. در همین راستا، رئیس راه آهن عربستان سعودی در نوامبر سال ۲۰۱۵ اعلام کرد که ساخت شبکه ریلی مذکور در کشورهای امارات و عمان آغاز شده و ظرف دو ماه آینده نیز کار راه اندازی این خط در عربستان سعودی کلید خواهد خورد.
اندکی بعد، در مارس سال ۲۰۱۶، عبدا... الصباعی، مدیر اجرایی راه آهن قطر با اعلام آمادگی این کشور برای آغاز کار ساخت خط ریلی خود گفت که ما منتظر اقدام دیگر کشورهای عضو شورا برای آغاز به کار پروژه در قلمرو خود هستیم.
به نظر می رسد این اظهارات طرف قطری در واکنش به اقدام امارات متحده عربی در ژانویه ۲۰۱۶ برای تعلیق فاز دوم پروژه ساخت خط ریلی تحت مالکیت شرکت الاتحاد بوده است. در آن زمان، عبدا... النعمانی، وزیر توسعه زیر ساخت امارات دلیل تصمیم دولت این کشور برای تعلیق پروژه را انتظار برای اقدام سایر اعضا برای شروع پروژه عنوان کرده بود.
اما در پی بروز مشکلات مطروحه، راه اندازی این شبکه در جریان برگزاری اجلاس وزرای حمل و نقل شورا در آوریل ۲۰۱۶ (ریاض) به سال ۲۰۲۱ موکول شد.
در ادامه مسیر تحولات ساخت و تشکیل شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس، عمان نیز در ماه مه ۲۰۱۶ اعلام کرد که پروژه ساخت خط ریلی خود را متوقف کرده است. «احمد الفتیسی»، وزیر حمل و نقل عمان در آن زمان اعلام کرد: «یک سری مشکلات موجود بین کشورهای عضو (شورای همکاری) بر سر اینکه کدام کشور باید ابتدا ساخت خطوط خود را آغاز کند، به وجود آمده است. برخی کشورها کار را آغاز کرده اند و برخی دیگر هم هنوز اقدامی نکرده اند.» وی در ادامه سخنان خود تاکید کرد که عمان، پروژه ساخت شبکه ریلی داخلی خود را لغو نکرده و تنها کمی به تعویق انداخته تا سایر کشورهای عضو شورا نسبت به آغاز ساخت خطوط خود اقدام نمایند. در پی اعلام وزیر قطری، عمان کار ساخت و توسعه خطوط ریلی خود در سه بندر الصلاله، الدقم و السحار را ادامه داد.
با اینحال، بحرین اعلام کرد که کار ساخت خط آهن داخلی این کشور و اتصال آن به خطوط ریلی عربستان سعودی را تا سال ۲۰۲۳ آغاز نخواهد کرد.
«دیوید برنگشاو»، سردبیر نشریه International Railway Journal با انتشار یادداشتی در تاریخ ۱۱ فوریه سال ۲۰۱۷ در خصوص به تعویق افتادن ساخت شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس، دلیل عمده این مشکل را پایین آمدن قیمت نفت و سایر مواد معدنی دانسته و گفت که تصویب این طرح در زمانی انجام شد که قیمت جهانی نفت در بالاترین سطح خود قرار داشت.
از سوی دیگر به گفته برنگشاو، نبود همگرایی و اتحاد اقتصادی – سیاسی مورد نیاز در میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس برای اجرای چنین پروژه‌های بزرگی باعث شده تا این کشور ها در عمل، سیاست‌های محلی خود را دنبال کرده و در مواقع بروز مشکلاتی اقتصادی نتوانند چنین طرح هایی را عملیاتی نمایند.
«پل مک لافلین» تحلیلگر مسائل اقتصادی نیز با انتشار گزارشی در فوریه ۲۰۱۷ در نشریه العربیه، عدم تدوین مقررات واحد مربوط به ویزا، مهاجرت غیر قانونی، قاچاق و البته اختلاف نظر اعضای شورای همکاری خلیج فارس را از دیگر دلایل اجرایی نشدن ساخت شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس می داند.
همچنین «هلمات شولز» از مشاورین موسسه «رولند برگر» در خاورمیانه معتقد است که تاخیر در راه اندازی پروژه شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس عمدتا به نبود شفافیت کافی در زمان راه اندازی شبکه ریلی عربستان سعودی باز میگردد.
به اعتقاد وی، بدون راه اندازی شبکه ریلی در عربستان سعودی، نهایتا ارتباط ریلی میان عمان و امارات به دلیل نرسیدن این خط به سواحل مدیترانه از طریق عربستان امکان پذیر نخواهد بود. این امر نهایتا منجر به تمرکز حداکثری دو کشور عمان و امارات بر روی تکمیل شبکه ریلی داخلی خود جهت کاستن از بار ترافیک و انجام مبادلات باری در داخل مرزهای دو کشور شده و افقی پیش روی دو کشور برای پیوستن به شبکه ریلی سراسری شورای همکاری خلیج فارس نخواهد گشود. با اینحال، شولز معتقد است این شبکه نهایتا راه اندازی خواهد شد.
نشریه Construction Week Online نیز با انتشار مقاله‌ای در تاریخ ۲۰ مارس ۲۰۱۷ به نقل از یک مقام ریلی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس عنوان کرد که این شبکه علیرغم تمامی تاخیرات به وجود آمده در مسیر تکمیل پروژه، نهایتا عملیاتی خواهد شد. با اینحال، این مقام ریلی که نخواست نامش فاش شود، اعلام کرد که تکمیل و عملیاتی سازی این پروژه در خوشبینانه‌ترین حالت، تا سال ۲۰۲۵ به طول خواهد انجامید و البته نگاه واقع بینانه در خصوص این پروژه نشان می دهد تاریخ واقعی راه اندازی این شبکه در سال ۲۰۳۰ خواهد بود.
در ادامه روند تاریخی فراز و نشیب‌های موجود بر سر راه راه اندازی پروژه مذکور، اعضای شورای همکاری خلیج فارس در جریان برگزاری سی و هفتمین اجلاس مشترک خود در بحرین (دسامبر ۲۰۱۷) بر لزوم راه اندازی این شبکه ریلی تاکید کردند.
همچنین مقرر شد اعضای شورا بنا به خواست محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، کمیته مشترک توسعه و اقتصاد این شورا، جلسه‌ای مشترک برای تعیین زمان دقیق راه اندازی شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس تشکیل داده و نتیجه را به اعضا اعلام کنند. همچنین، «سلیمان بن حمدان»، وزیر وقت ترابری عربستان سعودی در آن زمان در گفتگو با شبکه خبری العربیه (۸ دسامبر ۲۰۱۶) اعلام کرد که بخش عمده خطوط مربوط به این شبکه در عربستان سعودی ساخته شده است.
در همین حال، عبدا... الخطیری، مدیرکل سازمان نظارت بر حمل و نقل فدرال امارات (FTA) در گفتگو با شبکه خبری خلیج تایمز (۸ مارس ۲۰۱۷) اعلام کرد که تکمیل شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس علیرغم افت شدید ارزش قیمت جهانی نفت، می‌تواند تا سال ۲۰۲۱ عملیاتی شود. به گفته وی، هزینه نهایی ساخت و راه اندازی این شبکه رقمی حدود ۲۴۰ میلیون دلار خواهد بود.
همانطور که گفته شد، ساخت شبکه ریلی شورای همکاری خلیج فارس طی سالهای گذشته با فراز و نشیب فراوانی همراه بوده و بر اساس شواهد ارائه شده در بالا، از سال ۲۰۱۷ به این سو، پیشرفت چندان زیادی در کلیت این پروژه را شاهد نبوده‌ایم. اما به نظر می‌رسد در میان تمامی کشورهای عضو، وزارت حمل و نقل امارات موفقیت بیشتری نسبت به سایر اعضا در ساخت این شبکه ریلی سراسری به دست آورده است. به ویژه، با تصویب فاز دوم ساخت خط ریلی این شبکه توسط امارات که در تاریخ ۲۷ نوامبر سال ۲۰۱۸ انجام شد، این کشور وارد ساخت قطعه خط به طول ۶۰۵ کیلومتر مربوط به این فاز شد که از بخش الغویفات واقع در مرز میان امارات و عربستان آغاز شده و تا بندر الفجیره در امارات ادامه خواهد داشت.
آنچه مسلم است، شکل گیری کریدور ریلی شورای همکاری خلیج فارس، اگرچه با همه گیری پاندمی کرونا در منطقه، افت قیمت نفت و اختلافات سیاسی میان اعضای این شورا، اکنون به تعویق افتاده، اما ساخت و راه اندازی آن امری قطعی بوده و به هیچ عنوان منتفی نخواهد بود.
به ویژه، امضای پیمان سازش میان اعراب و اسرائیل از یک سو و بازگشت قطر به جمع اعضای شورای همکاری خلیج فارس، تا حد زیادی به فرضیه حتمی بودن ساخت این کریدور و اتصال آن به بندر حیفا در فلسطین اشغالی قوت بخشیده است.
باید بدانیم که ایجاد چنین کریدوری و عملیاتی شدن آن، نه تنها ابعاد تجاری بلکه مولفه‌های ژئوپولیتیک و امنیتی منطقه را نیز در دستخوش تغییر جدی قرار خواهد داد.
نظر شما