هادی نجف زاده؛ واکسن آنلاین: درست است که ایران سالهاست تحت شدیدترین تحریم‌های ظالمانه استکبار جهانی به سرکردگی آمریکای جهانخوار قرار گرفته است و محدودیت‌های بسیاری نیز برای حوزه‌های مختلف اقتصادی، صنعتی، علمی، پزشکی و غیره برای ایران به وجود آمده است ولی این موضوع سبب شده است که دانشمندان، محققین و پژوهشگران این دیار کهن از دل این تحریم‌های ظالمانه، فرصت‌های طلایی برای پیشرفت و دستیابی به تکنولوژی‌های پیشرفته روز دنیا در حوزه‌های مختلف علمی و پژوهشی به دست آورند.
با شیوع ویروس کرونا در ایران و دنیا، استکبار جهانی که به شکل مداوم در رسانه‌های خود لاف انسان‌دوستی می‌زند با بهانه تحریم‌ها حتی از ارسال دارو و واکسن آنفولانزا نیز به کشورمان خودداری کرد تا نقاب ددمنشانه خود را بیش از پیش برای مردم دنیا و ایران نشان دهد.
اما در همین کش‌وقوس خبر فاز اول آزمایش بالینی واکسن کرونای ایرانی در صدر اخبار جهان قرار گرفت. واکسنی که با همت و تلاش متخصصان ایرانی ساخته و بعد از فاز یک و دو هم‌اکنون به فاز سه که همان تست انسانی است، رسید.
درباره این واکسن و زوایای مختلف پیدا و پنهان واکسن ایرانی کرونا گفتگویی با الهه محمودی؛ دکترای تخصصی میکروبیولوژی و عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان انجام داده‌ایم که جزئیاتی جالب از ویروس کرونا و واکسن‌های ساخته‌شده برای آن به خصوص نمونه ایرانی که هم‌اکنون در مرحله تست انسانی است را بیان کرده است.
سرکار خانم دکتر؛ در ابتدا از شما خواهشمندیم مختصری در مورد انواع واکسن‌ها توضیحاتی ارائه دهید.
ببینید سابقه استفاده از واکسن برای پیشگیری از بیماری‌های عفونی به خیلی سالهای قبل برمی‌گردد. برای مثال واکسن بیماری آبله که در زمان خود یک بیماری بسیار کشنده و مرگبار بود، توسط یک محقق اروپایی کشف و مورداستفاده قرار گرفت.
برای بیماری‌های عفونی که سرعت انتقال و سرایت آنها بسیار بالاست و اپیدمی‌های مختلفی نیز از آنها در طول تاریخ تجربه شده است انواع مختلفی از واکسن‌ها ساخته‌شده‌اند که چهار نوع از آنها شناخته‌شده‌تر هستند.
در نوع اول این واکسن‌ها ویروس به شکل «غیرفعال» وارد بدن میزبان می‌شود. در نوع دوم ویروس یا عامل عفونی به شکل «زنده ولی ضعیف شده» وارد بدن میزبان می‌شود که علی‌رغم کاهش قدرت عفونی آن ویروس، با تحریک سیستم ایمنی بدن همراه است.
در نوع سوم واکسن که به «واکسن‌های نوترکیب» معروف است و مدرن‌ترین نوع واکسن نیز محسوب می‌شوند؛ بخشی از ماده ژنتیکی ویروس وارد بدن فرد میزبان می‌شود که پس از بیان پروتئین‌های آنتی‌ژنی عامل عفونی، باعث تحریک پاسخ ایمنی میزبان می‌شود.
نوع چهارم هم که برای ویروس‌های خانواده کروناویروس به دلیل خطرات بعدی ناشی از جهش‌های زیاد این ویروس‌ها اصلاً کارایی ندارد به این صورت است که یک «هم‌خانواده غیربیماری زا» از آن ویروس برای انسان وارد بدن میزبان می‌شود تا با تحریک سیستم ایمنی بدن، انسان را در مقابل ویروس اصلی ایمن کند.
برخلاف برخی تصورات عامیانه، اعضای خانواده «کروناویریده» اولین بار نیست که به وجود آمده‌اند بلکه از این خانواده پیش از این هم طی سالهای مختلف ویروس‌های مختلفی نظیر عوامل ایجاد بیماری‌های SARS و MERS به وجود آمده‌اند
چرا این نوع چهارم برای واکسن کرونا پیشنهاد نمی‌شود؟
برخلاف برخی تصورات عامیانه، اعضای خانواده «کروناویریده» اولین بار نیست که به وجود آمده‌اند بلکه از این خانواده پیش از این هم طی سالهای مختلف ویروس‌های مختلفی نظیر عوامل ایجاد بیماری‌های SARS و MERS به وجود آمده‌اند.
این ویروس بین انسان و حیوان مشترک است و این باعث شده است که دارای پیچیدگی‌های فراوانی باشد. از جهتی دیگر، همان‌طور که گفته شد، نرخ جهش در این ویروس فوق‌العاده بالاست و نرخ سرایت آن نسبت به نمونه‌های پیش از این بسیار افزایش پیداکرده است.
خوب در این شرایط اگر حتی یک جنس غیربیماری‌زای انسانی این ویروس وارد بدن شود ممکن است با تغییر زیاد نقشه ژنتیکی و جهش، می‌تواند حتی به نوع جدیدی از این ویروس‌ها مبدل شود که ممکن است بیماری‌های انسانی یا حیوانی جدید باشد.
آیا قبلا از این الگو برای ساخت واکسن استفاده شده است؟
بله؛ در ساخت واکسن آبله که از نخستین واکسن‌های انسانی بود از این تکنولوژی استفاده شد. ادوارد جنر، فردی که واکسن آبله را کشف کرد، گزارش کرد افرادی که شیر گاوهای مبتلا به آبله گاوی را می‌دوشیدند علائم مختصری از ضایعات پوستی آبله بر روی دستان آنها قابل مشاهده است ولی اصلاً به نمونه بیماری انسانی آبله مبتلا نمی‌شوند.
درواقع مواجهه این افراد با عامل بیماری آبله گاوی (ویروس واکسینیا) آنها را از ابتلا به عامل آبله انسانی (ویروس واریولا ماژور) مصون نگه داشته بود.
کروناویروس جدید با ویروس آبله چه تفاوت هایی دارند؟
اولاً ویروس عامل آبله انسانی، فقط دارای میزبان انسانی است و مشترک بین انسان و حیوان نیست. ثانیاً آئروسل‌های حاوی کروناویروس جدید ذرات بسیار بسیار ریز در حد نانومتر هستند و ویروس موجود در ترشحات فرد مبتلا به این ویروس می‌تواند مسافت‌های طولانی را طی کرده و از دو تا چهار ساعت در هوا معلق باشد ولی ویروس آبله بزرگ‌ترین ویروس شناخته‌شده است و قطرات حاوی ذرات آلوده چند دقیقه در هوا معلق می‌مانند.
مزیت نوع اول واکسن که ویروس غیرفعال دارد، در ریسک کمتر آن است ولی عیب آن در تزریق واکسن یادآور است اما این نوع واکسن‌ها برگشت ویروس به شکل وحشی و جهش‌یافته وجود ندارد و به عبارتی مزیت آن به معایب واکسن می‌چربد
کروناویروس جدید جز آن دسته از ویروس‌هایی است که ماندگاری بالایی در محیط دارد و تغییرات ژنتیکی آن بالاست. این ویروس به هیچ عنوان ایمنی گله‌ای به وجود نمی‌آورد و فرد مبتلا امکان دارد مجدد هم مبتلا شود. در ضمن به دلیل پایین بودن دوز عفونی و بالا بودن قدرت سرایت این ویروس در مقایسه با عوامل دیگر سندروم‌های تنفسی، در هر بار انتقال از یک فرد به فرد دیگر می‌تواند یک جهش ژنتیکی کوچک در خود به وجود آورد که تجمع این جهش‌های کوچک در کنار نرخ سرایت بالای آن باعث بروز جهش‌های بزرگ در ویروس می‌شود.
لطفا در مورد هر یک از انواع واکسن توضیحات مختصری ارائه دهید.
مزیت نوع اول واکسن که ویروس غیرفعال دارد، در ریسک کمتر آن است ولی عیب آن در تزریق واکسن یادآور است. درواقع، عیب واکسن چون به شکل کشته شده به بدن تزریق می‌شود این است که برای تحریک کردن سیستم ایمنی قدرت کمی دارد و باید در یک زمان کوتاه مجدداً دوز یادآور به فرد تزریق شود تا سبب تحریک مناسب و کافی سیستم ایمنی بدن شود. همان‌طور که گفته شد در این نوع واکسن‌ها برگشت ویروس به شکل وحشی و جهش‌یافته وجود ندارد و به عبارتی مزیت آن به معایب واکسن می‌چربد.
نوع دوم که ویروس به شکل ضعیف شده و زنده به بدن میزبان تزریق می‌شود، مزیت آن در پاسخ ایمنی بهتر است ولی بزرگ‌ترین عیب آن در این است که ممکن است در بدن درصدی از افراد ویروس جهش پیدا کرده و خود عامل بیماری خفیف‌تری شود. البته موضوع دیگر برای این نوع واکسن که عیبی دیگر از آن است در انتشار ویروس زنده ضعیف شده از طرف فرد میزبان به افراد دیگر و آزاد شدن آن در محیط است که احتمال برگشت ویروس به شکل فعال و یا ایجاد سرو تیپ‌های جدیدی از ویروس وجود دارد که عملاً در ساخت این نوع واکسن باید مطالعات و آزمایش‌های بالینی زیادی انجام و با حساسیت دنبال شود. البته این واکسن‌ها شرایط نگهداری دشوارتری نسبت به نوع قبل نیز دارند.
نوع سوم هم که مربوط به تزریق یک قسمت از ماده ژنتیکی ویروس است بسیار سریع و هدفمند سیستم ایمنی بدن را فعال می‌کند و کارآمدتر از دو نوع قبل است، ولی عیب آن در این است که یک سری عوامل در بدن میزبان هستند که این واکسن را ممکن است غیرفعال کنند و این موضوع باعث می‌شود که سیستم ایمنی بدن فعال نشود.
آیا تجربیاتی از واکسن ویروس زنده ضعیف شده موجود است؟
بله؛ نمونه معروف آن که تمام ما از آن استفاده کرده‌ایم واکسن فلج اطفال است که به شکل خوراکی به کودکان داده می‌شد و یا واکسن MMR که حاوی سه ویروس زنده ضعیف شده سرخک، سرخجه و اوریون است. تلاش‌های زیادی در جهت جایگزین کردن این واکسن‌ها با انواع واکسن‌های غیرفعال و نوترکیب در حال انجام است.
لطفا جزئیاتی از ساخت واکسن کرونا در ایران را بیان کنید.
تولید واکسن یک تکنولوژی بسیار پیشرفته است و مختص کشورهایی است که قبلاً در این زمینه تجربیاتی داشته‌اند. یعنی کشورهایی که تا به امروز در زمینه واکسن کرونا ورود پیداکرده‌اند پیش از این تجربیات و سوابق طولانی در زمینه کار و فعالیت بر روی واکسن‌های مختلفی نظیر هپاتیت B، آنفولانزا، سرخک و غیره را داشته‌اند.
اگر آزمایشگاهی ادعا می‌کند که در حال ساخت واکسن است یعنی در حال انجام دادن سخت‌ترین فعالیت بیولوژی است چراکه هم از لحاظ علمی و هم فعالیت و کارایی باید تخصص و مهارت فوق‌العاده‌ای وجود داشته باشد.
در بنیاد برکت ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) نیز تیمی که در حال ساخت واکسن هستند افرادی بسیار نخبه هستند که نسبت به افراد هم‌سطح خود در خارج از کشور نیز خلاق‌تر و زبده‌تر هستند
در حال حاضر در حالی که بسیاری از کشورهای دنیا و منطقه قادر به ساخت واکسن کرونا نیستند در ایران با همت همین محققان و تکنولوژی به دست آمده برای ساخت واکسن این فرایند در حال انجام است
از سویی دیگر در بنیاد برکت ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) نیز تیمی که در حال ساخت واکسن هستند افرادی بسیار نخبه هستند که نسبت به افراد هم‌سطح خود در خارج از کشور نیز خلاق‌تر و زبده‌تر هستند. این ادعا را با توجه به شناختی که شخص خودم از این افراد دارم مطرح می‌کنم. در حال حاضر در حالی که بسیاری از کشورهای دنیا و منطقه قادر به ساخت واکسن کرونا نیستند در ایران با همت همین محققان و تکنولوژی به دست آمده برای ساخت واکسن این فرایند در حال انجام است.
آیا اطلاعی از وضعیت سلامت افرادی که تست واکسن بر روی آنها انجام شده است، دارید؟
خوشبختانه طبق آخرین اطلاعاتی که تا روز گذشته بنده دریافت کردم تمام افرادی که تست بر روی آنها انجام شده دارای سلامت کامل هستند و نتایج تمام آزمایش‌های انجام شده بر روی آنها قابل قبول بوده است.
آیا خود شما و خانواده حاضر هستید از این واکسن استفاده کنید؟!
چراکه نه! با توجه به اینکه سازمان غذا و داروی ایران یکی از سخت‌گیرترین سازمان‌ها در مورد رعایت استانداردهای سلامت مردم است، در صورتی که تمام مراحل آزمایشی و بالینی این واکسن با موفقیت به انجام برسد من خودم و خانواده‌ام از این واکسن استفاده می‌کنیم.
آیا در پس این تصمیم شما یک هیجان زودگذر است یا واقعا تصمیمی معقول و علمی است؟
بنده با توجه به تخصصی که در حوزه میکروب شناسی بالینی دارم و مطالعاتی که طی سالهای مختلف در حوزه ویروس‌شناسی و ایمنی‌شناسی داشته و دارم، واکسن تولید شده توسط متخصصان ایرانی را منطبق بر دانش حال حاضر دنیا در زمینه واکسن می‌دانم. البته اذعان می‌کنم که هر واکسن یا دارویی ممکن است در درصدی از افراد جامعه عوارضی داشته باشد ولی با توجه به اقداماتی که برای این واکسن انجام شده است عوارض احتمالی آن به حداقل کاهش‌یافته است.
برخی از هم‌وطنان با توجه به سخنان یکی از اعضای کمیته علمی ستاد ملی مبارزه با کرونا مبنی بر اعطای دیه برای افرادی که در اثر مصرف این واکسن دچار عارضه یا فوت می‌شوند، به دیده تردید به آن می‌نگرند. نظر شما چیست؟
ببینید اساساً در بحث پزشکی قانونی حتی برای کوچک‌ترین و ساده‌ترین عوارض، اگر فردی در یک مجتمع درمانی و یا کلینیک که تحت درمان قرار گرفته است، دچار مشکل شود از طرف آن مرکز یا بیمارستان باید دیه به فرد پرداخت شود.
به طور کلی فرمایش این عضو کمیته علمی ستاد ملی مبارزه با کرونا که حق استادی نیز به گردن بنده دارند صحیح است و اتفاقاً این نکته برتری واکسن ایرانی بر واکسن‌هایی نظیر فایزر است؛ چراکه در گزارشات رسانه‌های آمریکا نیز آمده است در صورت مصرف واکسن فایزر که مجوز اضطراری از سازمان غذا و داروی آمریکا گرفته است، اگر در اثر واکسن فایزر کسی فوت کند و یا عوارضی در او پدیدار شود حق شکایت از شرکت سازنده را ندارد و دولت هم خسارتی به فرد پرداخت نمی‌کند.
البته به نظر بنده بهتر بود که این سخن گفته نمی‌شد.
عده‌ای در کشور به دیده تردید به این واکسن نگاه می‌کنند و اعلام می‌کنند چون از محتویات این واکسن و فرایند ساخت آن اطلاعی نداریم پس استفاده نمی‌کنیم. لطفا در مورد این موضوع نیز توضیحاتی ارائه کنید.
موضوعی که در اینجا باید ذکر شود این است که اولاً هیچ‌کس در دنیا در زمینه تکنولوژی‌های پیشرفته نمی‌تواند از مراحل دقیق تولید محصول اطلاعی داشته باشد. برای مثال درباره همین واکسن فایزر یا دیگر واکسن‌ها کدام فرد، شرکت و یا کشور می‌تواند ادعا کند که می‌داند فایزر چگونه و طی چه مراحلی ساخته‌شده است. همه ما میکروب شناسان از کلیات مراحل ساخت این واکسن‌ها مطلع هستیم اما از جزئیات دقیق آن بی‌خبریم.
اطلاعات واکسن کرونای ایرانی بسیار محرمانه است و اگر این اطلاعات منتشر شود از فرایند طبیعی و استاندارد خارج می‌شود. یک کشور اروپایی حتی حاضر شده است پتنت و تکنولوژی به کار رفته در این واکسن را از ایران با مبلغ بسیار بالایی خریداری کند که با جواب منفی ایران روبرو شده است
این محصولات به‌نوعی یک اختراع یا «پتنت» در جهان است که دانش ساخت آن به کلی محرمانه و فقط در اختیار شرکت سازنده و آن دولت است و به هیچ عنوان کوچک‌ترین اطلاعاتی از تکنولوژی به کار رفته در آن را به دیگر کشورها نمی‌دهند، مگر اینکه اختراع یا پتنت مربوطه به شرکت یا دولت خاصی واگذار شود. جالب است که آمریکا تاکنون حتی دانش فنی ساخت کوکاکولا را در اختیار هیچ کشور و شرکتی قرار نداده است پس چطور باید انتظار داشت که به مردم دنیا بفهماند واکسن فایزر چگونه تولید شده است؟
در مورد واکسن کرونای ایرانی هم همین‌گونه است. اطلاعات آن بسیار محرمانه است و اگر این اطلاعات منتشر شود از فرایند طبیعی و استاندارد خارج می‌شود. البته من شنیده‌ام یک کشور اروپایی حتی حاضر شده است پتنت و تکنولوژی به کار رفته در این واکسن را از ایران با مبلغ بسیار بالایی خریداری کند که با جواب منفی ایران روبرو شده است.
البته ممکن است مقالاتی از روند فعالیت‌های علمی و پژوهشی آن در مجلات علمی داخلی و خارجی منتشر شود ولی جزئیات آن به هیچ عنوان منتشر نمی‌شود.
موضوع دیگر همان‌طور که قبلاً گفته شد هیچ شرکتی حاضر نیست تکنولوژی انحصاری خود را اعلام عمومی‌کند. حتی شرکت‌های غذایی هم این کار را نمی‌کنند حال چگونه برخی انتظار دارند یک شرکت که در زمینه واکسن فعالیت می‌کند و با سلامتی مردم سروکار دارد اطلاعات خود را منتشر کند؟
البته عده‌ای هم با این استدلال که پیشتر مبتلا به کرونا شده‌اند، می‌گویند که واکسن نمی‌زنیم! آیا این سخن درست است؟
کاملاً این سخن اشتباه است. کروناویروس تاکنون هیچ رفتار مشخصی از خود نداشته و افرادی هم که قبلا به آن مبتلا شده‌اند حتی برای مرتبه دوم و سوم هم گرفته‌اند. مسری بودن و نرخ جهش این ویروس به شدت بالاست و هیچ‌کس نمی‌تواند رفتار مشخصی برای آینده این ویروس پیش‌بینی کند. به عبارت دیگر حتی اگر واکسنی هم ساخته و مورداستفاده قرار گرفته شود کنترل این ویروس در شرایط کنونی است و ممکن است مجدداً طی سالهای آینده شاهد شیوع این نوع ویروس‌ها باشیم. کلاً هیچ‌وقت نمی‌توانیم برای بیماری‌های ویروسی پایانی در نظر بگیریم.
و اما موضوع دیگر این است که با دوز عفونی پایین این ویروس، حتی یک هزار ذره ویروس کرونا می‌تواند بدن یک انسان را به شکل کامل درگیر این بیماری کند. این فرایند به این صورت است که وقتی این ویروس از راه دستگاه تنفسی وارد بدن می‌شود به گیرنده‌های خاصی از سلول دستگاه تنفسی می‌چسبند و بعد وارد آن سلول می‌شوند. بعد از ورود، خیلی سریع این ویروس سیستم تکثیر ژن و پروتئین سلول آلوده را به خدمت خود گرفته و میلیون‌ها نسخه از ژن و پروتئین خود را می‌سازند و بعد از سلول ابتدایی خارج می‌شوند و سراغ سلول‌های بعدی می‌روند.
فعالیت این ویروس به‌گونه‌ای است که در طول تکثیر فراوان هنوز سیستم ایمنی برخی از افراد نتوانسته‌اند پاسخی تدریجی داده و بعد از درگیری ناگهانی و شدید سیستم ایمنی و بروز علائم، اگر به آنها رسیدگی نشود به خاطر افزایش بی‌رویه شاخص‌های التهابی در خون ممکن است حتی مرگ فرد میزبان را نیز در پی داشته باشد.
واکسن کرونا با دوز آنتی‌ژنی خیلی بالا به فرد تزریق شده و ویروس از راهی غیر تنفس به بدن او وارد می‌شود و باعث می‌شود که سیستم ایمنی بدن میزبان در مقابله با این ویروس فعال شده و پس از یک دفاع همه جانبه، اثراتی از این مبارزه را در مخاط‌ها، خون و غیره بر جا بگذارد و در موقع ضرورت با تحریک مختصر سیستم ایمنی با ویروس مقابله کند و اجازه تکثیر و گسترش آلودگی آن را بگیرد. به همین دلیل هیچ‌کس نمی‌تواند خود را بی‌نیاز از واکسن بداند و به همین دلیل هیچ‌کس نباید در مقابل تزریق این واکسن مقاومت کند.
چه توجیهی می‌توان در مقابل این صحبت‌ها آورد؟ب
بینید این رفتارها و گفتارها که «نمی‌دانیم واکسن چگونه ساخته‌شده، پس واکسن را نمی‌زنیم» یک نوع لجبازی ناآگاهانه است و این در حالی است که حتی ممکن است این افراد درباره ساختار یک قرص سرماخوردگی ساده هم اطلاع نداشته باشند، پس چرا مصرف می‌کنند؟!
البته یادآوری کنیم که عدم استفاده این افراد از واکسن عوارض خود را در آینده نه چندان دور نشان می‌دهد. به هر حال این افراد در صورت آلودگی مخزن جدیدی از ویروس در محیط خواهند بود.
از هم‌وطنان عزیز می‌خواهیم هرگونه اخبار و اطلاعات مربوط به ویروس کرونا و به خصوص واکسن را از افرادی جویا شوند که نسبت به این موضوع اطلاعات کامل دارند. استناد کردن به خبرهای زرد رسانه‌های مغرض و معاندی که چشم دیدن موفقیت‌های ایران را ندارند به خصوص در فضای مجازی ممکن است فقط آنها را به استرس و فشار روحی دچار کند
سیاست‌های وزارت بهداشت در درجه اول حفظ سلامتی مردم است و همان‌طور که پیشتر گفته شد سازمان غذا و دارو، استانداردها و پروتکل‌های بسیار سخت‌گیرانه‌ای برای واکسن در نظر گرفته است تا استفاده از این واکسن باعث کوچک‌ترین صدمه و آسیبی به هیچ‌کدام از هم‌وطنان نشود و مردم به نظر من باید با آگاهی و فارغ از نتیجه‌گیری‌های غیرعلمی و رسانه‌ای افراد مغرض و غیرمتخصص نسبت به محصول تولید شده توسط متخصصان ایرانی اعتماد کنند.
سخن آخر؟
بهترین راه مقابله با بیماری‌های عفونی پیشگیری است. بیماری‌های عفونی حتی در ساده‌ترین شکل‌های خود مانند سرماخوردگی ممکن است حالت عفونت‌های مزمن به خود بگیرند و سال‌ها فرد را دچار عوارض متعددی کنند. به همین دلیل پیش از راهکار درمانی باید فرهنگ پیشگیری و رعایت دستورالعمل‌های پیشگیرانه در بین مردم همگانی شود.
در مورد واکسن کرونای ساخته‌شده به دست متخصصان و پژوهشگران ایرانی باید عرض کنم این یک افتخار برای ایران و ایرانی است که دانشمندان ما پا به این عرصه گذاشته‌اند و تمام ایرانی‌ها باید به خود افتخار کنند که پژوهشگران آنها همزمان با پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا در این زمینه فعالیت می‌کنند. امیدواریم با نتایج موفق تمامی مراحل کارآزمایی بالینی این واکسن و تولید انبوه آن بتوانیم خبرهای خوشی را به مردم بدهیم.
مورد دیگر این است که از هم‌وطنان عزیز می‌خواهیم هرگونه اخبار و اطلاعات مربوط به ویروس کرونا و به خصوص واکسن را از افرادی جویا شوند که نسبت به این موضوع اطلاعات کامل دارند. استناد کردن به خبرهای زرد رسانه‌های مغرض و معاندی که چشم دیدن موفقیت‌های ایران را ندارند به خصوص در فضای مجازی ممکن است فقط آنها را به استرس و فشار روحی دچار کند.
من به‌عنوان یک متخصص و مطلع از فرایند تولید واکسن ایرانی کرونا همان‌طور که قبلاً هم گفتم چون نسبت به فعالیت‌های علمی، پژوهشی و تحقیقاتی و همچنین ساخت آن تا حدودی اطلاع دارم این اطمینان را به مردم می‌دهم در صورت پشت سر گذاشتن تمامی مراحل تست‌های بالینی و اخذ تاییدیه از سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت می‌تواند یک واکسن موثر برای پیشگیری از ابتلا به بیماری کووید-۱۹ باشد و خودم و خانواده‌ام هم از این واکسن استفاده خواهیم کرد.
نظر شما