فرش دستباف ایرانی زیر پای رقبای جهانی/ از عرش ارز تا سوگ فرش

بازار- دریا قدرتی پور: عدم نظارت صحیح بر کار بافت فرش و بسیاری عوامل دیگر از جمله قیمت ها و چگونگی صادرات طی نیم قرن گذشته، رقبای فرش ایران را به میدان کشانده و از سوی دیگر سودجویان را به سوء استفاده از غفلت دست اندرکاران و انجام تقلب هایی در مراحل مختلف تهیه مواد اولیه و تولید فرش واداشته و در نتیجه موجب سقوط کیفیت و کمیت و گرمی بازار فرش ایران شده است.

این در حالی است که شوک در بازار فرش با نوسانات ارزی همزمان شده است. اکنون بازار فرش دستباف، صنعتی که زمانی رو به اوج و عرش بود با مشکلات زیادی مواجه شده است. تاثیر گرانی ارز، افزایش قیمت و کاهش تولید مشکلاتی است که بازار فرش را با چالشی های مضاعف روبرو کرده است.

از سوی دیگر تحریم های داخلی، تغییرات و تصمیمات خلق الساعه بدون مشورت با بخش خصوصی حالا چنان صنعت فرش دستباف را گریبانگیر مشکلات کرده است که فعالان این بازار با نگرانی های زیادی در این رابطه مواجه شده اند.

حالا جای پای یک افسوس بزرگ روی دل اصفهانی های فرش دوست باقی مانده اینکه فرش اصفهان با طرح هایی که نه تنوع دارد و نه کیفیت به زوال خود نزدیک شده اند. گرچه اکبرمکتبی که سالیان سال موهایش را در آسیاب صادرات این صنعت بزرگ سفید کرده اعتقاد دارد هنوز هم فرش هنری اصفهان جایگاه دارد، اما باید بیش از اینها به این صنعت اهمیت دهیم.

مکتبی در حالی این حرف ها را می زند که اکبر مهدی ئی، یکی از طراحان و فعالان بازار فرش، افغانستان را خطر بالقوه ای برای بازار فرش ایران می داند. او از یک واقعیت بزرگ پرده برمی دارد اینکه این همسایه نزدیک پشم ایرانی را قاچاق می کند و از نقش های ایرانی هم استفاده می کند. به این خاطر که دستمزدهای کمی هم بابت کارگران داده می شود این فرش ها که به نوعی کپی کاری هستند بازار اروپا را به دست گرفته اند و بیشتر سفارشات به آنها داده می شود.

او همچنین از کشورهایی مثل پاکستان، نپال و هند نام می برد و می گوید: اولین راهکاری که می تواند تجارت فرش دستباف ایران را از فرش به عرش ببرد، این است که از طرح و نقشه ها بانک اطلاعاتی تهیه شود تا بتوانیم از نقشه هایمان دفاع کرده و کسی نتواند از آنها کپی کند.

بسیاری از فعالان حوزه فرش علم سلیقه ها و زیبایی شناسی را نمی شناسند

اینها همه در حالی است که فرش دستبافت از دیرباز به عنوان یکی از هنرهای سنتی منحصر به فرد ایران، اشتغال بسیاری را در مناطق شهری و روستایی به خود اختصاص داده بود، اما اکنون بسیاری از فعالان این حوزه دانش فرش امروز را ندارند و این موضوع باعث می شود که خیلی ها علم سلیقه ها و زیبایی شناسی را نداشته باشند. همین مساله است که فرش دستباف ایرانی را دچار تنگنا کرده است. تنگناهایی که به قول مهدی ئی با ظرفیت های بالقوه ای که وجود دارد باز هم نمی تواند تجارت فرش دستباف ایرانی را نجات دهد.

حالا کسانی که توانسته اند در این وادی موفق شوند به اندازه انگشتان یک دست هستند، کسانی که رنگ سال را می دانند و با علم سلیقه و جریان بازار شنا می کنند در دنیای رقابت هم پیروز می شوند.

اما خیلی از صادرکننده ها از وضعیت فعلی فرش راضی نیستند .آنها می گویند:وقتی که یک فرش دو سال بافته می شود و بعد با قیمت ناچیز فروخته می شود نمی شود نامش را هنر گذاشت.آنها بدون اینکه مغرضانه حرف بزنند یا منظوری داشته باشند اظهار نظر می کنند و می توان متوجه شد که اکنون هویت فرش اصفهان زیر سوال رفته است .چرا که خریدارداخلی توان خریداری را ندارد و خریدار خارجی هم به دلیل اینکه طرح و نقشه به روز نیست ترجیح می دهد با نصف قیمت فرشی را تهیه کند که باب طبعش باشد.

در بازار رقابت هم وضعیت خوبی نیست و رقبا بیکار ننشسته اند، افغانستان و پاکستان ،ترکیه و چین حالا رقبای اصلی ما هستند .رقبایی که تا چند دهه پیش به فرش ایران غبطه می خوردند، ولی با رفتن بافندگان ما به سمت طرح‌ها و نقش‌های جدید و غیر بومی و پایین آمدن کیفیت فرش ایران آنها هم توانسته اند در صادرات فرش شهرتی به هم بزنند.

عباس دردشتی از با سابقه های بازار فرش و رییس اتحادیه فرش دستباف اصفهان است که خاک بازار را از ۸۰ سال پیش که پدرش اولین کاسبی را در این صنعت راه انداخت خورده است و بعد از پدر ارثی ماندگار را به دوش می کشد، به نظر او تا زمانی که فرش اصفهان به سمت علمی شدن نرفته است، باید فاتحه این صنعت را خواند:« ما نباید از اصل خود دور شویم، بلکه باید با تلفیق طرح های سنتی و مدرن امروز اصالت فرش ایرانی را از دست ندهیم. در عین حال که به سلایق روز می نگریم باید مراعات رنگ هایی را هم بکنیم که اصالت و سنت فرش دستباف ایرانی را فریاد می زند.»

به نظر او گرچه ما حق نداریم تحت اختیار سلایق قرار بگیریم، اما به این خاطر که بانک اطلاعاتی از رنگ هایی که وجود دارد نداریم متاسفانه از علم روز عقب مانده ایم  و این جای تاسف دارد، زیرا آنچه که در آن سوی مرزها و اروپاییها با چندین سال کار مطالعاتی به آن می رسند متاعی است که خود ما داریم اما نمی شناسیمش.

بالا بودن قیمت مواد اولیه و وجود برخی مواد اولیه نامرغوب به عنوان بخشی از مشکلات صنعت فرش است که افزایش هزینه تمام شده و به تبع آن، از رونق افتادن بازار فرش را در پی دارد؛ فقدان تنوع در نقشه‌ های تولید فرش نیز باعث روی آوردن بیشتر مردم به سمت فرشهای ماشینی شده که از تنوع بسیاری در طرح و رنگ برخوردارند. ایجاد تنوع در نقشه ‌های تولید، کمتر بهره بردن از نقشه‌ های سنتی منسوخ شده وبدون خریدار، راه اندازی و توسعه مجتمع‌ های متمرکز تولیدی به ویژه درمناطق روستایی و استفاده از مواد اولیه مرغوب و حمایت همه جانبه مسئولان از عوامل بهبود وضعیت فرش دستبافت خواهد بود موضوعی که حلقه مفقوده صنعت فرش بوده و دردشتی روی آن تاکید دارد.

بر اساس اعلام مرکزملی فرش ایران صادرات فرش دستباف کشورمان به عنوان یکی از اقلام سنتی صادراتی، از سال ۸۲ سیری منفی به خود گرفته، به گونه ای که درآمد ۵۱۷میلیون دلاری سال ۸۱ به ۴۰۶ میلیون دلار در سال ۸۵ کاهش یافت و در سال

 ۹۱ به ۳۸۹ میلیون دلار رسید و این میزان در سال ۹۷ با افت ۳۰۰ میلیون دلاری همراه بوده است. گرچه برخی از مسئولان مثل فرشته دستپاک، رییس مرکز ملی فرش ایران هم با اشاره به اینکه گرچه واقعیت فرش امروز ایران خوشبینانه و خوش آب و رنگ نیست، اما این موضوع هم صحت ندارد که نفس فرش ایرانی به شماره افتاده است به این دلیل که شاهد بهبود صادرات فرش دستباف در ماه های ابتدایی سال جاری بوده ایم.

به گفته وی فرش دستباف ایرانی جزو سه کالای استراتژیک کشور بعد از نفت است و به نسبت دو کالای دیگر یعنی زعفران و پسته، به دلیل قدمتی که دارد و در جای‌جای کشور تولید می‌شود، توانسته جایگاه برتری داشته باشد؛ ضمن اینکه تولید فرش وابسته به یک منطقه خاص نیست و به اندازه جغرافیای کشور گسترانده شده است.

اما متاسفانه در چند سال اخیر و به طور خاص طی دو سال گذشته، روند نزولی بر صادرات فرش دستباف حاکم شده که البته کاهش صادرات، متاثر از چند عامل از جمله تحریم مستتقیم واردات فرش‌های صادراتی که مبدا صدورشان ایران ثبت شده باشد، به امریکا است که از حدود هشت سال قبل ورود فرش دستباف به این کشور ممنوع اعلام شد.

کاهش تقاضای جهانی برای فرش دستباف

کاهش تقاضای جهانی برای فرش دستباف و روی کار آمدن کالاهای جانشینی چون پارکت و موکت است که ناخواسته مردم جهان را به استفاده از این نوع کالاها کشانده است. کاهش تقاضای جهانی فرش دستباف از دلایلی بود که صادرات فرش دستباف ایرانی را با رکود مواجه کرده است. این در حالی است که درایران نه تنها گرانی مواد اولیه بلکه هزینه های بالای کارگر و نیروی کار موجب شده است تا رقبای ما فرشهای هرچند با کیفیت پائین تر، اما با قیمت مناسبتر روانه بازار مصرف کنند. در حال حاضر آنچه کمی نگران کننده است و جامعه فرش ازآن به عنوان نگرانی یاد می کند تطبیق نداشتن تولیدات با نیازهای روز جهان و مردم استفاده کننده است. در این میان، اصفهان  به عنوان یکی از قطب‌های فرش دستباف در ایران به خاطر تمامی این دلایل از قافله صادرات خیلی وقت است جدا مانده است حالا نبض بازار با سایه رکودی مواجه شده که این صنعت را نشانه گرفته است و به نوعی بحران را رقم زده است.

استاد اکبر مولایی، که از با سابقه های بازار فرش به شمار می رود در رابطه با این وضعیت می گوید : متاسفانه علم روز با هنر ما درنیامیخته و همین باعث شده که ما از بازارهای جهانی عقب بمانیم.

این کارشناس فرش ادامه می دهد: ارتباط بین بازار و دانشجویان فرش قطع است و اطلاعات درستی به دانشجویان این رشته داده نمی‌شود و به ندرت می‌توان یافت که تولید کننده‌ای از طرح دانشجوی فرش، استفاده و یا از فن و هنر یک دانشجوی رنگرزی بهره‌ای برده باشد.

باقر صیرفیان، از تولید کنندگان سابقه دار اصفهان نیزکه به شدت نگران نابودی فرش دستباف اصفهان است می گوید: فرش دستباف اصفهان سال هاست که دوران بحران خود را سپری می کند و اگر برای آن چاره ای اندیشیده نشود طولی نمی کشد که این صنعت نابود شده و با خود چرخه تولید را به نابودی می کشد و بافنده و تولید کننده و رنگرز و و طراح و نقاش و ...را خانه نشین می کند.

مرکز فرش ایران باید تا حد یک وزارتخانه توسعه پیدا کند

این در حالی است که در حال حاضر جمعیتی میلیونی در صنعت فرش کشور مشغول به کار هستند، با این درصد بالای اشتغال در صنعت فرش می طلبد تا  مرکز فرش ایران تا حد یک وزارتخانه توسعه پیدا کند تا با کار کارشناسی و شناخت بازارهای جهانی وضعیت فرش را از یک بحران جدی بیرون بیاورد.