بازار؛ گروه آب و انرژی: این سوال بسیار مهمی است، اما پاسخ دقیقی برای آن وجود ندارد، زیرا پایان خشکسالی یک رویداد ساده و ناگهانی نیست. خشکسالی در ایران یک بحران چندوجهی و بلندمدت است که به عوامل طبیعی و انسانی گره خورده است.
چرا پاسخ دادن به این سوال سخت است؟
خشکسالی فقط به معنای کمبود بارش در یک سال نیست. انواع مختلفی از خشکسالی وجود دارد که هر کدام فرآیند متفاوتی برای بهبودی دارند:
- خشکسالی هواشناسی: کمبود بارندگی. این نوع خشکسالی میتواند با یک یا دو فصل مرطوب به پایان برسد.
- خشکسالی کشاورزی: کمبود رطوبت در خاک. برای بهبودی آن به بارندگیهای مستمر و طولانیمدت نیاز است.
- خشکسالی هیدرولوژیکی: پایین آمدن سطح آب در رودخانهها، سدها و سفرههای آب زیرزمینی. این نوع خشکسالی طولانیمدتترین است و سالها (حتی دههها) طول میکشد تا جبران شود.
حتی اگر چند سال پشت سر هم بارندگی خوبی داشته باشیم، باز هم زمان بسیار زیادی طول میکشد تا آبخوانهای تخلیه شده پر شوند و سطح آب در سدها و تالابها به شرایط پایدار برگردد.
عوامل اصلی و مؤثر بر خشکسالی ایران
پایان خشکسالی فقط به بارش باران بستگی ندارد، بلکه به ترکیبی از عوامل زیر وابسته است:
الف) عوامل طبیعی و اقلیمی
- تغییرات اقلیمی: گرمایش جهانی باعث افزایش دما، تبخیر بیشتر آب و تغییر در الگوهای بارندگی (کاهش بارش برف و افزایش بارش باران) شده است. برف به عنوان یک ذخیره طبیعی آب در کوهستانها عمل میکند که به آرامی آزاد میشود، اما بارانهای شدید اغلب باعث سیلاب و رواناب میشوند و به کمتر به سفرههای آب زیرزمینی نفوذ میکنند.
- پدیدههای اقلیمی بزرگ: پدیدههایی مانند ال نینو و لا نینا میتوانند بر میزان بارندگی در ایران تأثیر بگذارند، اما این تأثیرات کوتاهمدت و غیرقابل پیشبینی هستند.
ب) عوامل انسانی و مدیریتی
- مدیریت نامناسب منابع آب: این بزرگترین عامل در بحران آب ایران است. مصرف بیرویه در بخش کشاورزی (که حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص میدهد)، استفاده از روشهای آبیاری سنتی و ناکارآمد، و کشت محصولات پرمصرف، فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است.
- تخلیه سفرههای آب زیرزمینی: حفر بیرویه چاههای عمیق (مجاز و غیرمجاز) باعث شده که ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی که در طول هزارهها شکل گرفتهاند، در چند دهه اخیر به شدت تخلیه شوند. بازگشت این ذخایر تقریباً غیرممکن است.
- تخریب زیستبوم: جنگلزدایی، خشک شدن تالابها و تغییر کاربری اراضی باعث کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک و افزایش فرسایش شده است.
سناریوهای محتمل برای پایان بحران
پایان واقعی خشکسالی در ایران تنها زمانی ممکن است که همه موارد زیر به صورت همزمان رخ دهند:
۱. یک دوره مرطوب بلندمدت (۵ تا ۱۰ سال متوالی) : نه فقط بارندگیهای خوب، بلکه بارش برف فراوان در حوضههای آبریز اصلی کشور که به آرامی ذوب شود.
۲. اصلاحات ساختاری جدی در مدیریت آب:
- اصلاح الگوی کشت: جایگزینی محصولات پرمصرف با محصولات کمآببر.
- مدرنسازی آبیاری: حرکت به سمت سیستمهای آبیاری تحت فشار (کاپ و قطرهای) در تمام مزارع.
- مدیریت مصرف شهری و صنعتی: اجرای دقیق طرحهای مدیریت مصرف، آببهای واقعی و بازچرخانی آب.
- جلوگیری از حفر چاههای جدید و مدیریت چاههای موجود
نتیجهگیری
پاسخ کوتاه این است: هیچکس نمیتواند با قطعیت بگوید خشکسالی ایران چه زمانی پایان می یابد؟ اما پاسخ واقعیتر این است: خشکسالی در ایران تا زمانی که الگوهای مصرف ما و رویکرد مدیریتی ما به شکل اساسی تغییر نکند، پایان نخواهد یافت.
انتظار برای بارش باران یک استراتژی نیست. بحران آب ایران بیشتر از آنکه یک مشکل طبیعی باشد، یک مشکل مدیریتی است. بنابراین، به جای پرسیدن «چه زمانی؟»، بهتر است بپرسیم «چگونه؟ ». چگونه میتوانیم با مدیریت هوشمند، مصرف بهینه و اراده جمعی، از این بحران عبور کنیم و به یک تعادل پایدار برسیم؟
پایان خشکسالی در ایران بیش از آنکه به آسمان بستگی داشته باشد، به زمین و دستان ما بستگی دارد.
نظر شما