بازار: گروه بین الملل: در طول سی سال گذشته، قفقاز جنوبی یک جغرافیای استراتژیک بوده که در مرکز منازعات قدرت منطقه‌ای و جهانی قرار داشته است. جنگ دوم قره‌باغ و تحولات پس از آن، رقابت بر سر کریدورهای انرژی و حمل و نقل، رقابت برای نفوذ بین قدرت‌های بزرگ و نگرانی‌های امنیتی بازیگران منطقه‌ای، این جغرافیا را به یکی از عناصر پایدار بی‌ثباتی تبدیل کرده است. در این میان، درگیری‌های بین آذربایجان و ارمنستان، نه تنها بر روابط سیاسی دو کشور، بلکه بر محاسبات استراتژیک بازیگران فرامنطقه‌ای مانند چین، روسیه، ایران، اتحادیه اروپا و ایالات متحده نیز تأثیر مستقیم گذاشته است. بنابراین، هر ابتکار صلح در منطقه، تحولی حیاتی با پیامدهای نه تنها محلی، بلکه چندلایه و جهانی است.
توافقنامه صلح مشترک آذربایجان-ارمنستان که در ۸ آگوست ۲۰۲۵ در واشنگتن امضا شد، برخلاف آتش‌بس‌های محدود و شکننده گذشته، پتانسیل ایجاد یک نظم ساختاری و چندبعدی را دارد. این نشست که توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده، میزبانی می‌شد، نه تنها به عنوان یک دستاورد دیپلماتیک، بلکه یک حرکت راهبردی بلندمدت تفسیر می‌شود که توازن قدرت در قفقاز جنوبی را از نو تعریف خواهد کرد. اسناد امضا شده در این اجلاس، همکاری جامع در زمینه‌هایی مانند انرژی، حمل و نقل، تجارت و فناوری را هدف قرار می‌دهند، ضمن اینکه به وضوح قصد واشنگتن برای ایجاد یک معماری امنیتی و زیرساختی در منطقه را آشکار می‌کنند. در این زمینه، دامنه و پیامدهای این توافق نه تنها از نظر روابط دوجانبه بین دو کشور، بلکه در چارچوب رقابت قدرت جهانی نیز باید به دقت بررسی شود.
توافق صلح و ورود واشنگتن
در حالی که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، برای دیداری تاریخی با دونالد ترامپ، همتای آمریکایی خود، به آلاسکا رفته بود تا در مورد توافق صلح اوکراین و تحکیم دستاوردهای سخت خود در شرق اوکراین گفتگو کند، ترامپ در قفقاز، یکی دیگر از مناطق اتحاد جماهیر شوروی سابق، کودتای ژئوپلیتیکی علیه مسکو انجام داده است. به باور کارشناسان، توافق تاریخی صلح آذربایجان و ارمنستان تحت حمایت ایالات متحده، یک پیروزی قابل توجه برای واشنگتن، اما یک شکست برای مسکو است. با این توافق، ترامپ به چیزی حذف بقایای نفوذ روسیه در ارمنستان و آذربایجان دست یافته و با یک تیر دو نشان را زده است.
براساس گزارش اوراسیا تایمز؛ ترامپ با یک تیر، نه تنها روسیه، ایران و چین، سه دشمن اصلی آمریکا، را هدف قرار داده، بلکه جبهه جدیدی برای نفوذ ایالات متحده در منطقه‌ای گشوده که به طور سنتی خارج از محدوده واشنگتن بوده است. ترامپ با همین یک معامله به منافع روسیه در قفقاز آسیب رسانده، دسترسی ایران به اروپا و دریای سیاه را قطع کرده، میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری چین در منطقه تحت طرح کمربند و جاده (BRI) را به سرمایه آمریکایی وابسته کرده و ناتو را درست در مرکز منطقه‌ای در تقاطع روسیه-چین و ایران وارد کرده است. با این حال، بزرگترین نکته قابل برداشت از این توافق می‌تواند این باشد که ایالات متحده اکنون قلمرویی در مرز ایران خواهد داشت.
ترامپ با همین یک معامله به منافع روسیه در قفقاز آسیب رسانده، دسترسی ایران به اروپا و دریای سیاه را قطع کرده، میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری چین در منطقه تحت طرح کمربند و جاده (BRI) را به سرمایه آمریکایی وابسته کرده و ناتو را درست در مرکز منطقه‌ای در تقاطع روسیه-چین و ایران وارد کرده است.
آذربایجان و ارمنستان نزدیک به چهار دهه است که جنگ‌های تلخی را پشت سر گذاشته و زیر سایه دائمی خصومت‌ها زندگی می‌کنند. مناقشه قره‌باغ با سایر مسائل حل‌نشده، مانند مناقشه هند و پاکستان بر سر کشمیر و مناقشه اسرائیل و فلسطین، مقایسه شده است. مانند این درگیری‌های تاریخی، مناقشه آذربایجان و ارمنستان غیرقابل حل تلقی می‌شد. اما، اوایل این ماه، اعلام توافق صلح بین آذربایجان و ارمنستان همه را شگفت زده کرد. این توافق دو طرف را به پایان دادن به خصومت‌ها، برقراری روابط دیپلماتیک کامل و احترام به تمامیت ارضی یکدیگر متعهد می‌کند.
این توافق همچنین راه را برای همکاری دفاعی ایالات متحده با آذربایجان که به دلیل جنگ باکو علیه ارمنستان به حالت تعلیق درآمده بود، هموار می‌کند. از همه مهم‌تر، این توافق یک مسیر ترانزیتی ۴۳ کیلومتری از طریق جنوب ارمنستان ایجاد می‌کند که به «پل ترامپ» یا TRIPP - مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی - معروف است. این خط ترانزیتی که پیش از این با نام کریدور زنگزور شناخته می‌شد، سرزمین اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان، بخش دیگر کشور در جنوب غربی آذربایجان و هم‌مرز با ارمنستان، ایران و ترکیه، متصل می‌کند. این کریدور، ارتباطات جاده‌ای، ریلی و خط لوله گاز را بین آذربایجان، نخجوان، ترکیه و از آنجا به اروپا، غرب آسیا و آفریقا برقرار خواهد کرد.
جان اسپنسر، رئیس مطالعات جنگ در انجمن سیاست مدیسون، می‌نویسد: «انتظار می‌رود TRIPP با ایجاد مسیری امن و پیوسته برای خطوط لوله، راه‌آهن باری و شبکه‌های فیبر نوری که اروپا، آسیا و خاورمیانه را به هم متصل می‌کنند، حدود ۴۵ میلیارد دلار فرصت در حوزه انرژی و زیرساخت‌ها ایجاد کند. برای آذربایجان، این یک تغییر تعیین‌کننده است. نفت، گاز طبیعی، محصولات پالایش‌شده و کالاها می‌توانند بدون عبور از گرجستان یا ایران، مستقیماً به غرب و به ترکیه منتقل شوند. برای ارمنستان نیز این کریدور نوید سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، جریان‌های تجاری جدید و ادغام اقتصادی پس از سال‌ها انزوا را می‌دهد.»
براساس توافق واشنگتن، ایالات متحده حق توسعه ویژه و انحصاری زمین‌های کریدور زنگزور را به مدت ۹۹ سال به دست آورد. برای ترکیه، این توافق جایگاه ژئواستراتژیک این کشور را به عنوان حلقه‌ای حیاتی برای ایجاد پیوندهای تجاری، انرژی و لجستیکی بین اروپا، غرب آسیا، آفریقا و آسیا تثبیت می‌کند. این توافق همچنین در راستای ادعای ترکیه مبنی بر اینکه هیچ مسیر تجاری شمال-جنوب یا شرق-غربی بدون حذف آنکارا امکان‌پذیر نیست، خواهد بود. با این حال، این توافق یک شکست ژئوپلیتیکی برای محور روسیه-چین-ایران محسوب می‌شود.
براساس توافق واشنگتن، ایالات متحده حق توسعه ویژه و انحصاری زمین‌های کریدور زنگزور را به مدت ۹۹ سال به دست آورد. برای ترکیه، این توافق جایگاه ژئواستراتژیک این کشور را به عنوان حلقه‌ای حیاتی برای ایجاد پیوندهای تجاری، انرژی و لجستیکی بین اروپا، غرب آسیا، آفریقا و آسیا تثبیت می‌کند.
تأثیر بر محور روسیه-چین-ایران
آذربایجان و ارمنستان از کشورهای سابق شوروی هستند. روسیه تمام جمهوری‌های سابق شوروی را بخشی از «جهان روسیه» می‌داند و با هرگونه دخالت غرب در این کشورها مخالف است. علاوه بر این، ارمنستان همچنین بخشی از کشورهای مستقل مشترک المنافع (CIS)، اتحاد امنیتی به رهبری روسیه از جمهوری‌های شوروی سابق است که پاسخ مسکو به ناتو محسوب می‌شود، زیرا این اتحادیه نیز شامل بند امنیت جمعی است. روسیه از نظر تاریخی، از جمله در طول جنگ‌های ۲۰۲۰.۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، در مورد توافق‌نامه‌های آتش‌بس بین ارمنستان و آذربایجان را مذاکره کرده است. با این حال، امضای توافق صلح میان دو کشور که با مذاکره و حمایت ایالات متحده حاصل شده، نشان‌دهنده کاهش نفوذ روسیه در قفقاز است، چراکه مسکو همچنان درگیر جنگ اوکراین است.
روسیه که هنوز در ارمنستان پایگاه نظامی دارد، به نظر می‌رسد قادر به جلوگیری از گرایش قاطع ایروان به سمت اروپا و غرب نیست. این توافق همچنین با ایجاد مسیری مرتبط با ترکیه و با میانجیگری آمریکا که خارج از نفوذ روسیه عمل می‌کند، توانایی مسکو برای کنترل مسیرهای تجاری و انرژی قفقاز را نادیده می‌گیرد. به همین ترتیب، این کریدور به طور کامل از حوزه نفوذ ایران عبور می‌کند و تهران را از درآمدهای بالای ترانزیتی محروم کرده و اهرم سیاسی محکم ایران بر آذربایجان را از بین می‌برد. اسپنسر نوشت: «با تغییر شکل نحوه انتقال انرژی، کالا و اطلاعات در منطقه، TRIPP دو رقیب اصلی ژئوپلیتیکی واشنگتن را تضعیف و در عین حال جناح جنوب شرقی ناتو را تقویت می‌کند.»
بطوریکه، برخی از کارشناسان ایرانی این کریدور را برابر با «خفقان ژئوپلیتیکی ایران در منطقه» توصیف می‌کنند. علاوه بر این، مشارکت واشنگتن در این کریدور، ایالات متحده را درست در مرز شمالی ایران مستقر می‌کند. در مجموع، تهران نگران است که این توافق، آن را از یک مسیر تجاری پرسود محروم، دسترسی آن را به دریای سیاه و از آنجا به اروپا از طریق گرجستان قطع کند و احتمالا نیروها و زیرساخت‌های نظامی ایالات متحده را درست در مرز ایران قرار دهد. ایران همچنین هشدار داد که این توافق، ناتو را درست بین ایران و روسیه قرار می‌دهد.
فعلاً به نظر می‌رسد که ایالات متحده یک پیروزی ژئوپلیتیکی در قفقاز به دست آورده است. با این حال، ژئوپلیتیک یک بازی طولانی است که در آن دوستان می‌توانند در یک لحظه به دشمنان تبدیل شوند. باید دید که آیا این توافق صلح پایدار بین ارمنستان و آذربایجان برقرار خواهد کرد یا خیر.
این کریدور همچنین برای چین که میلیاردها دلار در چارچوب ابتکار کمربند و جاده خود در منطقه سرمایه‌گذاری کرده است، یک عقب‌گرد محسوب می‌شود. با این حال، پکن اکنون برای دسترسی به این مسیر که به عنوان «کریدور میانی» برای تجارت بین آسیا و اروپا تبلیغ می‌شود، شدیدا به یک کریدور تحت حمایت و کنترل ایالات متحده وابسته خواهد شد. فعلاً به نظر می‌رسد که ایالات متحده یک پیروزی ژئوپلیتیکی در قفقاز به دست آورده است. با این حال، ژئوپلیتیک یک بازی طولانی است که در آن دوستان می‌توانند در یک لحظه به دشمنان تبدیل شوند. باید دید که آیا این توافق صلح پایدار بین ارمنستان و آذربایجان برقرار خواهد کرد یا خیر، و محور روسیه-چین-ایران چگونه به این تحولات واکنش نشان خواهد داد.
نظر شما