هانی رستگاران؛ بازار، آتش‌سوزی اخیر در جنگل هیرکانی ابر شاهرود، زخم دیگری بر پیکر زخمی طبیعت ایران بود؛ زخمی بر پیکر یکی از کهن‌ترین جنگل‌های جهان که همچون شاهرگ سبز در قلب شمال کشور جریان دارد. جنگل‌های هیرکانی، با پیشینه‌ای بیش از ۴۰ میلیون سال، تنها یک ذخیره‌گاه اکولوژیک نیستند؛ بلکه میراثی زنده از دوران سوم زمین‌شناسی و سندی از هویت زیست‌محیطی ایران به شمار می‌روند.
اما این میراث گرانبها، امروز در سایه بی‌توجهی ساختاری، ضعف مدیریتی، عدم تخصیص بودجه کافی و گسست میان نهادهای مسئول، بیش از هر زمان دیگر در معرض تهدید است.
حادثه تلخ آتش‌سوزی در جنگل ابر که روزها طول کشید تا مهار شود، به‌روشنی نشان داد که هنوز برای شرایط اضطراری در عرصه‌های طبیعی ایران، طرحی جامع و هماهنگ در کار نیست.
زیرساخت‌های فنی، تجهیزات اطفای حریق و نیروی انسانی متخصص، اغلب ناکافی، پراکنده یا فاقد هماهنگی هستند. اما در دل این ضعف‌ها، یک حقیقت دیگر نیز نهفته است؛ نادیده‌گرفتن ظرفیت‌های جامعه محلی و تشکل‌های مردم‌نهاد در مدیریت و پیشگیری از بحران‌های محیط‌زیستی.
جوامع محلی، نخستین و درگیرترین ساکنان پیرامون این جنگل‌ها هستند. آنان بیش از هر کسی اثرات تخریب و آتش‌سوزی را لمس می‌کنند، اما به‌جای مشارکت فعال در نظام مدیریت منابع طبیعی، اغلب از فرایند تصمیم‌گیری حذف شده‌اند.
این در حالی است که اگر آموزش ببینند، حمایت شوند و نقشی واقعی در سیاست‌گذاری محلی داشته باشند، می‌توانند به خط مقدم حفاظت از جنگل‌ها بدل شوند. نمونه‌های موفق در برخی روستاهای شمال کشور نشان داده که مشارکت مردمی، مراقبت مداوم و آگاهی محلی می‌تواند از بسیاری از حوادث پیشگیری کند یا در ساعات اولیه، واکنشی سریع و مؤثر شکل دهد.
همچنین سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی، با وجود محدودیت‌های متعدد، ظرفیت بالایی در آگاه‌سازی، بسیج منابع مردمی، مطالبه‌گری و حتی عملیات میدانی دارند. این تشکل‌ها به‌عنوان بازوان مدنی در کنار دولت، می‌توانند گسست تاریخی میان دولت و مردم در حفاظت از منابع طبیعی را ترمیم کنند.
در چنین شرایطی، پنج اقدام کلیدی برای جلوگیری از تکرار این فجایع ضروری است:
۱. تدوین و اجرای طرح جامع مدیریت ریسک آتش‌سوزی برای جنگل‌های شمال کشور با تمرکز بر سامانه‌های هشدار سریع، پایش ماهواره‌ای، مسیرهای دسترسی اضطراری و مدیریت سوخت جنگلی.
۲. تقویت و تجهیز یگان‌های حفاظت منابع طبیعی به فناوری‌های روز، نیروهای آموزش‌دیده، پهپادهای شناسایی و خودروهای مخصوص اطفای حریق جنگلی.
۳. افزایش مشارکت جوامع محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد از طریق آموزش، ایجاد انگیزه‌های اقتصادی برای حفاظت و تعریف نقش اجتماعی برای نگهبانی از جنگل‌ها.
۴. ایجاد یک صندوق ملی حفاظت از جنگل‌ها با منابع مالی پایدار از بودجه عمومی، منابع بین‌المللی و مشارکت بخش خصوصی.
۵. تصویب قوانین بازدارنده و قوی برای برخورد با متخلفان، از جمله کسانی که به عمد یا سهل‌انگاری موجب بروز حریق در مناطق جنگلی می‌شوند.
جنگل‌های هیرکانی فقط منبع آب و هوای سالم نیستند، بلکه بخشی از هویت ملی، حافظ تنوع زیستی و میراثی غیرقابل جایگزین‌اند. اگر امروز برای حفاظت‌شان تصمیم نگیریم، فردا فقط می‌توانیم برای آنچه سوخته، سوگواری کنیم.
اکنون زمان آن رسیده است که جنگل‌ها را نه به عنوان زائده‌ای در توسعه، بلکه به عنوان بنیان زیست‌پذیری این سرزمین بازتعریف کنیم.
روزنامه‌نگار و پژوهشگر توسعه پایدار و گردشگری
نظر شما