بازار؛ گروه بین‌الملل: سیاست «نگاه به شرق» ایران توسط محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت، در سال ۲۰۰۵ برای بهبود روابط با روسیه، چین و هند و در راستای مقابله با فشار غرب بر سر برنامه هسته‌ای ایران و تقویت شرایط اقتصاد آغاز شد. این سیاست پس از احمدی‌نژاد نیز ادامه یافت و اکنون شامل آسیای مرکزی می‌شود. برای نمونه و در ۱۵ مه ۲۰۲۵، توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان) به اجرا درآمد.
در ژوئن ۲۰۲۳، شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان، با شهید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور وقت ایران، و آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب، دیدار کرد. این دیدار منجر به امضای پیمان‌های همکاری در زمینه‌های کشاورزی، انرژی، امور گمرکی، ورزش، علوم، فناوری و نوآوری، تبادلات فرهنگی، مراقبت‌های بهداشتی، بندر چابهار، محیط زیست، صنعت و گردشگری شد.
جلسات ژوئن ۲۰۲۳ پس از سفر وزیر امور خارجه ازبکستان در مارس ۲۰۲۳ برگزار شد که در آن وزیر امور خارجه و وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران با یکدیگر دیدار کردند. پس از آن، طرفین از تلاش‌های خود برای افزایش گردش مالی تجارت و تقویت پیوندهای تجاری و روابط مردمی خبر دادند. جلسات وزیران بر اساس سفر سپتامبر ۲۰۲۲ رئیسی به ازبکستان برگزار شد که منجر به ۱۷ توافق در زمینه‌هایی مانند انرژی، حمل و نقل و کشاورزی شد و در مورد چگونگی افزایش تجارت بحث و تبادل نظر کردند. در سپتامبر ۲۰۲۲، رئیسی اعلام کرده بود که بهبود روابط با آسیای مرکزی «یکی از اولویت‌های اول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» است.
به گزارش اوراسیا ریویو؛ ایران درپی افزایش تجارت با ازبکستان تا چهار برابر، یعنی به ارزش ۲ میلیارد دلار است که در سال ۲۰۲۳ کمتر از ۵۲۰ میلیون دلار بود. تجارت با قزاقستان و تاجیکستان قرار است به ۱ میلیارد دلار برای هر کدام برسد؛ همچنین معاملات با ترکمنستان ۳۰ درصد افزایش خواهد یافت. اگرچه اقتصاد تاجیکستان به طور قابل توجهی کوچکتر از قزاقستان و ازبکستان است، اما در این مورد به دلیل پیوندهای زبانی و فرهنگی مشترک با ایران و یک توافقنامه همکاری دفاعی موجود، در کنار همسایگان قدرتمندتر خود قرار می‌گیرد.
تجاوز آمریکا و رژیم صهیونیستی علیه ایران در تاشکند نیز تأثیر گذاشت. بلافاصله پس از آن، میرضیایف دستور بررسی مسیرهای تجارت و حمل و نقل خارجی را صادر و بر لزوم هدایت جریان محموله‌ها به بنادر امن‌تر در بحبوحه بی‌ثباتی در خاورمیانه تأکید کرد.
تهران و تاشکند قصد دارند یک کریدور حمل و نقل از طریق ترکمنستان ایجاد کنند که میرضیایف اولین بار در اکتبر ۲۰۲۲ با سردار بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان، در مورد آن گفتگو کرد. همکاری حمل و نقل بین تاشکند و عشق آباد در سال ۲۰۱۷ با افتتاح راه آهن ترکمن آباد-فاراب و پل‌های ماشین رو که این کشورها را به هم متصل و فرصت‌هایی را برای تجارت در مسافت‌های طولانی ایجاد می‌کند، آغاز شد. تهران اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران قادر است به راحتی ازبکستان را از طریق ترکمنستان و افغانستان به آب‌های آزاد متصل کند.» در واقع، ایران نقش کلیدی در تشکیل پل زمینی اوراسیا برای اتصال چین و اروپا از طریق راه‌آهن ایفا می‌کند.
تجاوز آمریکا و رژیم صهیونیستی علیه ایران در تاشکند نیز تأثیر گذاشت. بلافاصله پس از آن، میرضیایف «دستور بررسی مسیرهای تجارت و حمل و نقل خارجی را صادر و بر لزوم هدایت جریان محموله‌ها به بنادر امن‌تر در بحبوحه بی‌ثباتی در خاورمیانه تأکید کرد»، تغییراتی که می‌تواند هزینه‌های لجستیک را تا ۳۰ درصد افزایش دهد.
دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، اعلام کرد که اگر ایالات متحده در آینده نگرانی‌هایی در مورد قابلیت‌های غنی‌سازی اورانیوم ایران داشته باشد، دوباره به این کشور حمله خواهد کرد. فعالیت‌های نظامی بیشتر بر فراز ایران احتمالا ایمنی هوانوردی منطقه‌ای را کاهش داده و سفرهای هوایی از آسیای مرکزی به آسیای غربی را مختل کند و نیاز به تغییر مسیر پرهزینه داشته باشد. بدون تردید تأثیر این جنگ بر زنجیره‌های تأمین منطقه‌ای در دستور کار هفتمین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی که در سپتامبر ۲۰۲۵ در ازبکستان برگزار خواهد شد، قرار می‌گیرد.
در سال ۲۰۲۴، ایران و ترکمنستان توافق کردند که یک خط لوله گاز طبیعی جدید به طول ۱۲۵ کیلومتر ایجاد و ترکمنستان ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی برای ارسال به ایران تحویل خواهد داد که در نهایت به ۴۰ میلیارد متر مکعب سالانه افزایش خواهد یافت.
ایران پس از روسیه، دومین شریک تجاری بزرگ ترکمنستانِ غنی از هیدروکربن است و دو کشور اخیراً بر سر نقشه راهی برای دستیابی به تجارت ۳ میلیارد دلاری، نزدیک به ۶۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۴، به توافق رسیده‌اند. همچنین افزایش حجم سالانه ترانزیت بار بین دو کشور به ۱۰ میلیون تن متریک تا پایان سال ۲۰۲۷ برنامه‌ریزی شده است.
در سال ۲۰۲۴، ایران و ترکمنستان توافق کردند که یک خط لوله گاز طبیعی جدید به طول ۱۲۵ کیلومتر ایجاد و ترکمنستان ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی برای ارسال به ایران تحویل خواهد داد که در نهایت به ۴۰ میلیارد متر مکعب سالانه افزایش خواهد یافت. ایران برای برنامه‌های توسعه خود با کمبود گاز مواجه است و جهت افزایش تولید گاز به ۴۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد.
در این میان، تجارت بین قزاقستان و ایران اندک و تقریباً ۳۰۰ میلیون دلار در سال است. قزاقستان عمدتاً محصولات کشاورزی و ایران عمدتاً مواد غذایی و مواد شیمیایی صنعتی صادر می‌کند. در فوریه ۲۰۲۵، طرفین چندین توافقنامه برای تقویت تجارت امضا و آستانه اعلام کرد که این آمادگی را دارد که ۷۵ نوع محصول به ارزش ۲۵۰ میلیون دلار به ایران عرضه کند.
ایران برای جمهوری‌های آسیای مرکزی که به دنبال مسیرهای تجاری متنوع هستند، جذاب است. در ژوئن ۲۰۲۱، تاشکند میزبان کنفرانسی برای اتصال آسیای مرکزی و آسیای جنوبی از طریق افغانستان و پاکستان بود. دو ماه بعد، ایالات متحده و ناتو از افغانستان عقب‌نشینی کردند و این کشور در هرج و مرج فرو رفت. از همین روی این جمهوری‌ها ناگزیر گزینه‌های دیگری را در نظر بگیرند.
اخیراً این منطقه شاهد پروژه‌های حمل و نقل جدیدی بوده که از ایران عبور می‌کنند، مانند کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) به عنوان شبکه چندمنظوره ۷۲۰۰ کیلومتری که هند، ایران، آذربایجان و روسیه را در بر می‌گیرد. این کریدور به بندر چابهار در ایران متکی بوده و به تهران اجازه می‌دهد تا روابط خود را با مسکو و دهلی تقویت کند. در ماه مه ۲۰۲۵، ایران و چین یک مسیر ریلی از شی‌آن در غرب چین به بندر خشک آپرین در نزدیکی پایتخت ایران، تهران، راه‌اندازی کردند. این مسیر زمان سفر را از ۳۰ روز دریا به ۱۵ روز کاهش می‌دهد و از تنگه مالاکا و تنگه هرمز اجتناب خواهد کرد. همچنین، ایران قصد دارد کریدور ایران-افغانستان-چین را احتمالاً از طریق مرز واخان، بسازد.
آسیای مرکزی احتمالا از بنادر ایران یعنی چابهار و بندرعباس استفاده کند، اگرچه اکنون خطر حملات ایالات متحده و اسرائیل به این بنادر برای تضعیف اقتصاد ایران وجود دارد. در ژانویه ۲۰۲۲، ایران و ازبکستان توافقی را برای دسترسی ازبکستان به بندر چابهار در خلیج عمان منعقد کردند
همچنین در ماه مه ۲۰۲۵، نمایندگان چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه برای برنامه‌ریزی یک کریدور حمل و نقل جدید دیدار کردند. راه‌آهن استانبول-تهران-اسلام‌آباد، یک خط ریلی ۶۵۰۰ کیلومتری در سال ۲۰۰۹ به صورت آزمایشی راه‌اندازی کردند و سپس در سال ۲۰۲۱ احیا شد، اما زیرساخت‌های ضعیف راه‌آهن هنوز یک مانع جدی آن است. توافقنامه عشق‌آباد یک توافقنامه حمل و نقل چندوجهی بین قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، هند، پاکستان، ارمنستان و عمان را پیشنهاد کرد که احتمالا به INSTC متصل شود. در نهایت، کریدور جنوب غربی از خلیج فارس/هند-ایران-آذربایجان-گرجستان-اوکراین-اروپا (یا ترکیه-اروپا) احتمالأ زمان حمل و نقل از هند به اروپا را از ۳۰ به ۱۰-۱۲ روز کاهش دهد.
آسیای مرکزی احتمالا از بنادر ایران یعنی چابهار و بندرعباس استفاده کند، اگرچه اکنون خطر حملات ایالات متحده و اسرائیل به این بنادر برای تضعیف اقتصاد ایران وجود دارد. در ژانویه ۲۰۲۲، ایران و ازبکستان توافقی را برای دسترسی ازبکستان به بندر چابهار در خلیج عمان منعقد کردند. ایران می‌تواند یک بازار داخلی بزرگ با بیش از ۹۰ میلیون نفر، فضایی امن، نهادهای دولتی سازمان‌یافته و فعال و بنادر مجاور بازارهای هند (چابهار) و خلیج فارس (بندرعباس) ارائه دهد.
کشورهای آسیای مرکزی خواهان یک شریک قابل اعتماد برای کمک به آن‌ها در مقابله با بی‌ثباتی در افغانستان هستند. ایران نیز همین منافع را دارد و هیچ گونه جاه‌طلبی ارضی در آسیای مرکزی ندارد، اگرچه در مجامعی مانند سازمان ملل متحد به دنبال حمایت سیاسی خواهد بود و از طریق گروه‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) خواهان نقش منطقه‌ای بزرگ‌تری است.
موقعیت ایران به عنوان یک گره حمل و نقل، آن را به هدف اصلی حملات نظامی و مالی ایالات متحده و اسرائیل تبدیل می‌کند. تل آویو و واشنگتن احتمالا نگران باشند که با افزایش تجارت کشورهای آسیای مرکزی با ایران، آن‌ها در مجامعی مانند سازمان ملل از تهران حمایت کنند. افزایش فعالیت اقتصادی ممکن است به نفع دولت تهران باشد.
نظر شما