اهمیت ژئواکونومیکی تهران برای رم/ احتمال اتصال آسیای مرکزی به مدیترانه از طریق ایران

بازار گروه بین المللی: در ۸ ژوئن ۲۰۲۵، تهران میزبان پنجمین دور از رایزنی‌های سیاسی دوجانبه بین ایران و ایتالیا با هدف تقویت همکاری بود. ریکاردو گواریگلیا، دبیرکل وزارت امور خارجه ایتالیا، به همراه مجید تخت روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران، ریاست مشترک این رایزنی‌ها را بر عهده داشتند. در حاشیه این مراسم، گواریگلیا همچنین با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، دیدار کرد. این مقام ایرانی بر آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای توسعه و گسترش روابط با کشورهای اروپایی، به ویژه ایتالیا، بر اساس احترام متقابل و منافع مشترک تأکید کرد. گواریگلیا ضمن ابلاغ سلام آنتونیو تاجانی، وزیر امور خارجه ایتالیا، بر تعهد رم برای تعمیق روابط تأکید کرد.

روابط دوجانبه بین ایران و ایتالیا ریشه در قرن‌ها تاریخ دارد و در دوران سلسله صفویه در قرن پانزدهم میلادی که هیئت‌های مهم ایتالیایی به دربار ایران اعزام شدند، به طور قابل توجهی تقویت شد. خاطرات شخصی ناصرالدین شاه، از اواخر سلسله قاجار، سفرهای او به ایتالیا را شرح می‌دهد که اولین سفر یک پادشاه ایرانی به غرب محسوب می‌شود. به مناسبت سفر او به ساردینیا، تهران و رم اولین توافقنامه تجاری خود را امضا کردند که روابط دیپلماتیک و تجاری را بیش از پیش تحکیم بخشید.

یکی دیگر از رویدادهای مهم فرهنگی، سفر هیئت دیپلماتیک ایتالیا به ایران در سال ۱۸۶۲ بود. این هیئت عکس‌های تاریخی ثبت کرد که اکنون در موزه‌های ایتالیا نگهداری می‌شوند. آثار سه عکاس ایتالیایی از آن هیئت هنوز در کاخ گلستان، اقامتگاه تاریخی سلسله سلطنتی قاجار در تهران، به نمایش گذاشته شده که گواهی بر عمق پایدار این پیوند فرهنگی است.

سناریوی ژئوپلیتیکی

براساس گزارش اسپیشیال اوراسیا؛ روابط فرهنگی که با پیمان همکاری ۱۹۵۸ رسمیت یافت، در بحبوحه چشم‌انداز ژئوپلیتیکی ناپایدار هنوز ادامه دارد. در طول مذاکرات، عراقچی بر روابط دیرینه و دوستانه بین تهران و رم در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تأکید کرد و بر اهمیت استراتژیک تعامل دیپلماتیک پایدار تأکید ورزید. اگرچه ایتالیا به تحریم‌های غرب علیه ایران پایبند بوده است، اما رم همواره گفتگوی سازنده و انعطاف‌پذیری را با جمهوری اسلامی ایران حفظ کرده و این امر جدا از موضع کلی بسیاری از همتایان اروپایی است. در واقع، چارچوب ریشه‌دار تاریخی تعامل دیپلماتیک و فرهنگی همچنان بر تعاملات دوجانبه تأثیر می‌گذارد.

نکته قابل توجه این است که چنین چارچوبی ظاهراً درجه‌ای از چابکی دیپلماتیک را در امور حساس کنسولی، از جمله حل و فصل پرونده‌های مربوط به بازداشت اتباع اروپایی به اتهامات مرتبط با امنیت داخلی یا تنش‌های ژئوپلیتیکی گسترده‌تر، به ارمغان می‌آورد که در آن اتباع ایتالیایی در چندین مورد از نتایج نسبتاً سریع بهره‌مند شده‌اند.

اگرچه ایتالیا به تحریم‌های غرب علیه ایران پایبند بوده است، اما رم همواره گفتگوی سازنده و انعطاف‌پذیری را با جمهوری اسلامی ایران حفظ کرده و این امر جدا از موضع کلی بسیاری از همتایان اروپایی است. در واقع، چارچوب ریشه‌دار تاریخی تعامل دیپلماتیک و فرهنگی همچنان بر تعاملات دوجانبه تأثیر می‌گذارد.

همکاری بین این دو بازیگر فراتر از حوزه فرهنگی گسترش یافته است. در دوره جدیدتر، شرکت انرژی ایتالیایی انی (Eni) مشارکت‌هایی را در ایران ایجاد کرد. در طول دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، در واقع، تحت رهبری انریکو ماتئی (Enrico Mattei)، انی (Eni) از اولین شرکت‌های غربی بود که رویکردی متعادل‌تر و عادلانه‌تر در روابط انرژی با ایران دنبال کرد. ماتئی به دنبال اجرای توافق‌نامه‌هایی بر اساس مدل تقسیم سود ۵۰/۵۰ بود که فاصله قابل توجهی با رویه‌های غالب شرکت‌های به اصطلاح «هفت خواهران» داشت.

در دهه ۲۰۰۰، شرکت انی (Eni) از طریق مشارکت در پروژه‌های کلیدی انرژی، فعالیت خود را در ایران از سر گرفت. به ویژه، انی (Eni) تحت قراردادهایی با شرکت ملی نفت ایران (NIOC) و پتروپارس، در توسعه فازهای ۴ و ۵ میدان گازی پارس جنوبی به عنوان یکی از بزرگترین ذخایر گاز طبیعی جهان و همچنین در توسعه میدان‌های نفتی دارخوین مشارکت داشت. امروزه، همکاری‌های گردشگری در حال گسترش است و برنامه‌هایی برای افزایش مشارکت ایران در نمایشگاه گردشگری TTG ایتالیا برای نمایش میراث فرهنگی خود به مسافران ایتالیایی در نظر گرفته شده است.

از نقطه نظر نیز ژئوپلیتیکی، رم اخیراً میزبان مذاکرات هسته‌ای بین ایالات متحده و ایران بوده است. اگرچه ایتالیا در زمان دولت ملونی نزدیکترین شریک اسرائیل بوده است، دولت فعلی ایتالیا می‌تواند یک دارایی ارزشمند برای تهران باشد. باید توجه داشت که دولت ایتالیا رویکردی عمل‌گرایانه و مبتنی بر اقتصاد را به جای رویکردی ایدئولوژیک نشان داده است. برخلاف کشورهای اروپای شمال، ایتالیا بدون تحمیل خواسته‌هایی بر شرکای خود در مورد سیاست‌های داخلی روابط تجاری برقرار می‌کند.

چرخش اخیر رم به سمت آسیای مرکزی، نشان‌دهنده یک مثلث راهبردی بالقوه ثمربخش است. جمهوری‌های آسیای مرکزی، بنادر و خاک ایران را به عنوان مراکز لجستیکی حیاتی که آسیای جنوب شرقی را به اروپا متصل می‌کنند، می‌بینند. موقعیت منحصر به فرد ایتالیا در مدیترانه می‌تواند آن را به عنوان دروازه‌ای برای این کریدور متصل کننده آسیای مرکزی به اروپا قرار دهد، که به طور بالقوه با تعامل مجدد با ابتکار کمربند و جاده چین تقویت می‌شود، زیرا بنادر ایران بخشی از آن هستند.

جمهوری‌های آسیای مرکزی، بنادر و خاک ایران را به عنوان مراکز لجستیکی حیاتی که آسیای جنوب شرقی را به اروپا متصل می‌کنند، می‌بینند. موقعیت منحصر به فرد ایتالیا در مدیترانه می‌تواند آن را به عنوان دروازه‌ای برای این کریدور متصل کننده آسیای مرکزی به اروپا قرار دهد،

در واقع، اگرچه ایتالیا از کریدور دریایی چین خارج شد، ملونی بار دیگر بر قصد خود برای ایجاد روابط استراتژیک با پکن تأکید کرده است. در نهایت، نزدیکی نخست وزیر ملونی به دولت ترامپ احتمالا ایتالیا را به عنوان یک میانجی دیگر در پرونده ایران قرار دهد، حتی با وجود اینکه روابط رم با اسرائیل همچنان نزدیک و فشار تل آویو همچنان غالب است.

فرصت ایران

علیرغم مشکلات ناشی از تحریم‌های اعمال شده توسط غرب، بازار ایران به طور فزاینده‌ای به قطبی جذاب برای کریدورهای ترانزیت و حمل و نقل و سرمایه‌گذاری از کشورهای اوراسیا تبدیل شده است. از آسیای مرکزی گرفته تا قفقاز و هند، همه بازیگران کلیدی منطقه با علاقه به ایران و موقعیت استراتژیک آن نگاه می‌کنند. علاوه بر این، جمهوری اسلامی ایران سرشار از منابع طبیعی، به ویژه گاز، است که می‌تواند به طور قابل توجهی به نیازهای انرژی اروپا کمک کند.

ساحل طولانی ایران در خلیج فارس و بنادر مختلف واقع در این منطقه، حمل و نقل کالا و هیدروکربن‌ها را نیز در امتداد کریدورهای دریایی امکان‌پذیر می‌کند، زیرا این کشور دسترسی مستقیم به آب‌های بین‌المللی دارد. ایران برای ایجاد فضای سرمایه‌گذاری سودآور برای بازیگران بین‌المللی، چندین منطقه ویژه اقتصادی و مناطق آزاد تجاری-صنعتی ایجاد کرده و به سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس پیوسته است که علی‌رغم محرومیت از مدار سوئیفت، ایجاد تجارت را برای جمهوری اسلامی آسان‌تر می‌کند.

این کشور علاوه بر جذب سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری ایران، قصد دارد خود را به عنوان مقصدی برای گردشگری بین‌المللی تثبیت کند. ایران با مساحت تقریبی ۱.۶۵۰.۰۰کیلومتر مربع (بیش از پنج برابر ایتالیا)، تنوع باورنکردنی از مناظر و آب و هوا را ارائه می‌دهد که می‌تواند گردشگران اروپایی را نیز جذب و به احیای اقتصادی که تحت فشار تحریم‌های غرب در چهار دهه گذشته قرار دارد، کمک کند. در واقع، در سال‌های اخیر ایران به موازات استراتژی ژئوپلیتیکی خود، یک دیپلماسی فرهنگی را ترویج داده که هدف آن افزایش آگاهی از میراث هزاران‌ساله کشور، از ایران باستان تا جمهوری اسلامی امروز، از طریق غذا و هنرهای تجسمی است. در میان بخش‌های استراتژیک اقتصاد ایران، کشاورزی نیز وجود دارد، با محصولات عالی مانند پسته که می‌تواند کالای جالبی از صادرات ایران به بازارهای خارجی باشد.

ایران برای ایجاد فضای سرمایه‌گذاری سودآور برای بازیگران بین‌المللی، چندین منطقه ویژه اقتصادی و مناطق آزاد تجاری-صنعتی ایجاد کرده و به سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس پیوسته است که علی‌رغم محرومیت از مدار سوئیفت، ایجاد تجارت را برای جمهوری اسلامی آسان‌تر می‌کند.

نتیجه‌گیری
این جلسه بار دیگر بر همکاری تاریخی و پایدار بین ایتالیا و ایران تأکید کرد. ایتالیا سال‌ها بزرگترین شریک تجاری ایران در اتحادیه اروپا بود و حجم تجارت پیش از تحریم‌ها سالانه بیش از ۷ میلیارد یورو بود. اما در حال حاضر با صادرات ۴۵ میلیون یورو کالا در ژانویه ۲۰۲۵ در رتبه دوم قرار دارد، ایتالیا همچنان پس از آلمان که ۳۶ درصد از کل تجارت ایران با اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۳ را تشکیل می‌داد، یک طرف گفتگوی اقتصادی مهم است.

نقاط عطف دیپلماتیک اخیر نیز بر قدرت این رابطه تأکید دارند. رم میزبان دورهای کلیدی مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای ایران و ایالات متحده بوده که گواهی بر کانال‌های دیپلماتیک متعادل و مؤثر ایتالیا است. علاوه بر این، همکاری‌های دوجانبه، به ویژه در بخش گردشگری، همچنان در حال گسترش است. در پایان پنجمین دور رایزنی‌های سیاسی، هر دو هیئت متعهد به تسریع پیشرفت در ابتکارات حیاتی اقتصادی و کنسولی شدند که نشان‌دهنده قصد مشترک برای تعمیق و گسترش همکاری‌هایشان است.