وحید واسطه؛ بازار:افزایش روزافزون جمعیت و گسترش فعالیتهای کشاورزی و صنعتی و وقوع خشک‌سالی‌های پی‌درپی در اکثر کشورهای واقع در کمربند مناطق خشک منجر به تشدید بحران آب به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک نظیر ایران شده است.
بنابراین مدیریت بحران آب و برنامهریزی برای استفاده از منابع آب از اولویت بالایی برخوردار است در این راستا منابع آب متعارف محدود بوده و افزایش تقاضا و بهره برداری از منابع آب منجر به وارد آمدن فشار به منابع موجود می‌شود، چنانکه بحران آب بزرگ‌ترین چالش پیش روی کشورمان است.
کم آبی مشکل سراسری
ایران با واقع‌شدن در کم آب‌ترین منطقه جهان یکی از کشورهایی است که با بیشترین آسیب‌پذیری در برابر کم‌آبی روبه‌رو است؛ مردم ایران و بقیه کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در مناطقی قرار دارند که برداشت آب نسبت به موجودی منابع آبی بسیار بالاست. بیش از ۹۰ درصد جمعیت و تولید ناخالص داخلی ایران در مناطقی قرار دارند که در آن مناطق برداشت از منابع آبی، از حد بهره‌برداری قابل‌دوام فراتر رفته یا به آن نزدیک است.
ازاین‌رو، برای حصول اطمینان از اینکه دسترسی به منابع آب و رقابت، مانعی برای رفاه و رشد در آینده فراهم نمی‌کنند، لازم است اقداماتی صورت بگیرد؛ به‌رغم این مسئله، بهره‌وری استفاده از آب در ایران پایین است. بخش عمده آب در کشاورزی استفاده می‌شود و بازده اقتصادی آب کشاورزی در ایران در ردیف پایین‌ترین بازده‌ها در منطقه است؛ قیمت آب در مناطق شهری ایران، در میان پایین‌ترین قیمت‌ها در جهان است.
دریاچه‌های مشهور و تالاب‌ها که سال‌به‌سال کوچک‌تر می‌شوند، زنگ خطری برای این کم‌آبی روزافزون محسوب می‌شوند؛ بحران آب، هرگاه مدیریت نشود، هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سنگینی در پی خواهد داشت.
به‌رغم پیشینه طولانی و موفق ایران در مدیریت منابع آب، مشکلات قدیمی مبرم‌تر می‌شوند و مشکلات تازه‌ای نیز در حال بروز و ظهور هستند؛ رویارویی با چالش‌های مربوط به مشکل آب در ایران مستلزم آن است که آن‌ها در سیاست‌های اصلاحی جاری موردتوجه قرار گیرند و تجزیه‌وتحلیل‌هایی در سطح کل کشور و مناطق انجام شود که ناظر بر تمهید و اولویت‌بندی اقداماتی باشد که در این زمینه مشخص تأکیددارند.
بارش سالانه و استحصال کشاورزی
استان خراسان شمالی در منطقه خشک و نیمه‌خشک ایران قرارگرفته که علاوه بر این موضوع، در دهه‌های اخیر وقوع پدیده تغییر اقلیم، یکی از عوامل تأثیرگذار بر منابع آب استان بوده و متوسط درازمدت بارندگی سالانه استان خراسان حدود ۲۶۷میلی‌متر است. در حال حاضر در استان بیش از ۸۶ درصد بارش به‌وسیله تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود و متوسط پتانسیل منابع آب تجدیدشونده در حال حاضر یک هزار و ۴۳ میلیون مترمکعب در سال است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد سالانه یک هزار و ۱۶۷ میلیون مترمکعب از منابع آب استان مورداستفاده قرار می‌گیرد و این بدان معنی است که حدود ۱۲۴ میلیون مترمکعب بیش از ظرفیت تجدیدشونده آب استان بهره‌برداری صورت می‌گیرد .
لازم به ذکر است که از حدود یک هزار و ۱۶۷ میلیون مترمکعب مصرف آب در استان، حدود ۹۱درصد آن مربوط به بخش کشاورزی، هفت درصد مربوط به مصارف شرب و بهداشت و دو درصد در بخش صنعت است.
گفتنی است در متوسط جهانی، میزان مصارف به‌صورت ۷۰درصد در بخش کشاورزی، ۲۰درصد در بخش صنعت و ۱۰درصد در بخش شرب است؛ این در حالی است که مطابق شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، مصرف بیش از ۴۰درصد از منابع آب تجدیدشونده در هر کشور، به معنای ورود به مرحله بحران آبی است.
بر این اساس و با توجه به میزان آب تجدیدشونده‌ی فعلی استان (یک هزار و ۴۳ میلیون مترمکعب) و نیز میزان مصارف، در حال حاضر حدود ۱۱۱درصد از منابع آب تجدیدشونده‌ی استان مصرف می‌شود و لذا این به معنی ورود به مرحله فوق بحرانی است که البته بیشترین فشار نیز بر منابع آب زیرزمینی واردشده است.
از حدود هفت هزار و۳۲۲ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در استان بیش ۴۴۵ میلیون مترمکعب از منابع آبی زیرزمینی که سهم ۴۲ درصدی از کل مصارف استان را دارد برداشت می‌شود همچنین از میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی سهم کشاورزی ۸۲ درصد است؛ قابل‌دسترس بودن در طول سال، سهولت برداشت از این منابع و ارزان بودن استفاده از آن سبب مصرف بی‌رویه آن شده است.
افت آبخوان ها
افت مستمر برخی آبخوان‌ها، سبب میرایی آبخوان‌ها شده است؛ آب شرب اغلب روستاها از منابع آب چشمه، قنات و یا چاه‌ها تأمین می‌شود که در حال حاضر به دلیل کاهش بارش، افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی بیش از میزان تجدیدشوندگی آن، خشک‌شده و یا کیفیت آن‌ها نزول یافته است لذا برای تأمین پایدار آب شرب این مناطق، ناگزیر باید به فکر منابع جدید بود که آن‌هم نیازمند اعتبارات بسیار است.
کشاورزی وابستگی زیادی به آب زیرزمینی دارد، در برخی دشت‌ها، افت مستمر منابع آب زیرزمینی و عدم تأمین آب، سبب شده تا بسیاری از اراضی مرغوب بلااستفاده مانده و بسیاری از باغات چندین ساله رو به نابودی روند.
در مورد صنعت نیز، کمبود منابع آب، توسعه صنعت را در بسیاری از مناطق دچار مشکل کرده است؛ در اغلب مناطق امکان تخصیص آب زیرزمینی وجود ندارد و به همین دلیل صنایع اغلب ناچار به خرید چاه آب کشاورزی می‌شوند که آن‌هم مسائل و مشکلات دیگری دارد.
فرونشست زمین یکی دیگر از عواقب افت آبخوان‌های استان و اضافه برداشت از آن‌ها است؛ فرونشست زمین علاوه بر مشکلاتی که برای زیرساخت‌ها، به لحاظ تغییر شکل زمین ایجاد می‌کند، با تغییر شکل قرارگیری ذرات خاک و کاهش خلل و فرج خاک، امکان احیاء دوباره آبخوان و ذخیره‌سازی آب را نیز دچار مشکل می‌کند.
همچنین ارتباط هیدرولیکی بین منابع آب زیرزمینی و آب سطحی در بسیاری از مناطق سبب شده تا کاهش سطح آب زیرزمینی، منابع آب سطحی را نیز تحت تأثیر قرار داده و میزان آن را کاهش دهد؛ بنابراین چنانچه به این منابع به‌طور ویژه نگاه نشود و میزان مصرف از این منابع کاهش نیابد، مسلماً هم در شرایط فعلی و هم‌نسل‌های آینده دچار خسارت جبران‌ناپذیری خواهند شد.
کسری مخازن آب
در حال حاضر از ۱۱ محدوده مطالعاتی استان، هشت محدوده دچار کسری مخزن و جزو دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی (سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی‌آباد، اسفراین و قوچان-شیروان) هستند، مابقی محدوده‌هایی که آزاد بوده و نیز فاقد پتانسیل آب زیرزمینی قابل‌توجه هستند.
برداشت بی‌رویه از این منابع سبب شده تا این منابع با افت شدید مواجه شده و در حال حاضر حدود ۶۴ میلیون مترمکعب، کسری مخزن سالانه کل آبخوان‌های استان است و میزان کل کسری آب‌های زیرزمینی استان در حدود ۱۹۱۲ میلیون مترمکعب رسیده و متوسط افت سطح آب زیرزمینی حدود نیم متر در سال است.
بیشترین افت متوسط سالانه در سطح استان مربوط به آبخوان رباط قره‌بیل ـ دانیال نبی با مقدار هفت‌دهم درصد متر و پس‌ازآن شیروان ۶۷درصد متر، قوچان ۶۵درصد متر، بام ۵۸ درصد متر، اسفراین ۵۸درصد متر، جاجرم ۴۵درصد متر، صفی‌آباد ۲۷ درصد متر ، سملقان ۲۷درصد متر، شوقان ۲۶درصد متر و بجنورد دو متر و چهار درصد است.
با توجه به توضیحات فوق‌الذکر و برابر برنامه‌ها و اسناد بالادستی استان به‌ویژه سند توسعه استان و مطالعات برنامه آمایش استان خراسان شمالی و همچنین برنامه‌های مصوب وزارت نیرو و کارگروه ملی سازگاری باکم آبی به‌منظور مدیریت بحران آب در استان سند سازگاری باکم آبی استان در سه محور تولید، مصرف و حفاظت از منابع آب و تا پایان برنامه هفتم توسعه کشور ( سال ۱۴۰۵ ) تدوین‌شده است.
نظر شما