بازار؛ گروه بین الملل: اواسط اردیبهشت ماه سال جاری سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران عازم سوریه شد و در این سفر برنامه جامع همکاری های راهبردی و بلندمدت دو کشور در حوزه‌های مختلف و همچنین ۱۴ سند همکاری بین دو کشور در حوزه‌های همکاری‌های تجاری، نفت و انرژی، فنی-مهندسی، مسکن، حمل و نقل ریلی و هوایی، مناطق آزاد و بخش خصوصی، ارتباطات و فناوری و زلزله و امدادرسانی و تسهیل امور زیارتی به امضا رسید.
ایجاد ۲ نهاد تسهیل‌گر مالی برای تجار ایرانی و تاسیس بیمه و بانک مشترک نیز از سایر دستاوردهای این سفر بوده است.به طوری که کنسرسیومی متشکل از سه شرکت بیمه ایرانی غیردولتی با شرکت بیمه سوری با سهم ۶۰ درصد ایران و ۴۰ درصد سوریه بیمه تجاری و تکافلی راه اندازی کرده اند و شعب دو بانک غیر دولتی ایران هم در سوریه افتتاح شده اند.
جمهوری اسلامی ایران از نظر سیاسی با سوریه روابط نزدیکی دارد و اکنون این روابط می‌تواند ماهیت اقتصادی عمیق تری نیز به خود بگیرد که هر دو کشور از منافع آن بهره‌مند شوند
جمهوری اسلامی ایران از نظر سیاسی با سوریه روابط نزدیکی دارد و اکنون این روابط می‌تواند ماهیت اقتصادی عمیق تری نیز به خود بگیرد که هر دو کشور از منافع آن بهره‌مند شوند. به عنوان مثال، به گفته حسین اکبری سفیر ایران در دمشق سوریه به دلیل آسیب‌های ناشی از جنگ نیازمند بازسازی است و از سوی دیگر ایران از توان خدمات فنی و مهندسی بالایی نیز برخوردار است و امتحان خود را در کشورهای دیگر در حوزه های ساخت و ساز، پروژه های پالایشگاهی، نیروگاهی و غیره پس داده است، گزینه ای مناسب برای مشارکت در بازسازی این کشور است و حتی بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه نیز پیش تر از علاقه کشورش برای حضور ایران در این حوزه خبر داده بود.
درواقع، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک متحد راهبردی سوریه اکنون می‌تواند با نقش‌آفرینی در دوره بازسازی این کشور ضمن افزایش همبستگی دو ملت و تقویت اقتصادی، حضور خود را در منطقه غرب آسیا از لایه نظامی و امنیتی به لایه اقتصادی گسترش دهد.
تعاملات ایران و سوریه پررنگ و وسیع در سیاست و کم رنگ و محدود در تجارت
ایران در سال های اخیر بخش قابل توجهی از تمرکز خود در بازارهای صادراتی را به بازار کشورهای همسایه و منطقه اختصاص داده است و در حالی که صادرات به کشورهای عربی مانند عراق و امارات متحده عربی روند صعودی داشته، اما فعالیت های تجاری ایران در سوریه محدود بوده است.
پیش از بحران داخلی سوریه، این کشور در بسیاری از حوزه‌ها از جمله تولید نفت، صنایع معدنی، کشاورزی و مونتاژ خودرو فعالیت‌های وسیعی داشته و محصولات غذایی، منسوجات، نوشیدنی، توتون و تنباکو، سنگ فسفات و سیمان از اقلام صادراتی سوریه بوده‌اند. منابع معدنی سوریه نیز شامل فسفات، کروم، منگنز، سنگ‌آهن، نمک، مرمر و گچ است. متاسفانه تنش‌های سیاسی و امنیتی که بیش از یک دهه در این کشور به طول انجامیده و همچنین تحریم‌های غربی آن را به کشوری فقیر تبدیل کرده است.
طی این جنگ داخلی در این کشور حجم مبادلات تجاری سوریه با جهان نیز به شدت نزولی شده و از حدود ۳۰ میلیارد دلار (شامل ۱۶ میلیارد دلار صادرات و ۱۴ میلیارد دلار واردات) در سال ۲۰۰۸ به حدود ۵ میلیارد دلار (شامل ۸۲۳ میلیون دلار صادرات و ۱/۴ میلیارد دلار واردات) در سال ۲۰۲۰ کاهش پیدا کرده است. صادرات سوریه در سال ۲۰۲۱، 2022 و 2023 با ادامه روند نزولی به ترتیب 1 میلیارد دلار،950 میلیون دلار و 970 میلیون دلار بوه است که عمده آن را روغن زیتون، خشکبار، گوجه‌فرنگی، ادویه و فسفات کلسیم تشکیل داده‌اند.
بعد از ویرانی‌های داعش در سوریه، اقتصاد آن تا مرز نابودی کامل پیش رفت، اما پس از مهار نسبی بحران امنیتی کشور، دولت دمشق سیاست احیای عوامل اقتصادی را در پیش گرفته است. در راستای احقاق این امر، بازار سوریه پنجره‌ای را به روی سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان کالا گشود و این کشور بسیاری از معادن و بنادر و زیرساخت‌های خود را در اختیار ایران قرار داد، اما به رغم حضور مستشاری و نظامی قابل‌توجه ایران در سوریه که سهم بسزایی در تامین امنیت ملی آن داشت، دستگاه دیپلماسی و اقتصادی ایران در اغنای بازار دمشق چندان موفق عمل نکرد و این بازار هدف، عمدتا به دست رقبا افتاد.
به عنوان مثال، روسیه در در پروژه‌های نفت و پتروشیمی سوریه سرمایه‌گذاری قابل توجهی انجام داده است و ترکیه نیز در بخش گسترده‌ای از ساخت‌وساز در این کشور مشارکت دارد. این در حالی است که افزایش صادرات یا حتی سرمایه‌گذاری‌های هدفمند ایران در سوریه به عنوان شریک استراتژیک، می‌تواند به عنوان قراردادی دو سویه برد- برد برای تهران و دمشق منجر شود که در عین تسریع روند توسعه و بهبود اوضاع اقتصادی ایران، خلاء موجود در رکن اقتصادی سوریه را پر کند و خسارت‌های ناشی از بحران تروریسم را به مرور جبران کند.
براساس آمار سازمان تجارت جهانی، حجم کل صادرات ایران به سوریه در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۴۳ میلیون دلار بوده و رقم صادرات ترکیه به این کشور در بازه زمانی یاد شده ۱۰ برابر صادرات ایران به سوریه و معادل ۲ میلیارد و ۲۳۴ میلیون دلار بوده است. این در حالی است که ترکیه دشمن سیاسی سوریه و از حامیان شورشیان مسلح در این کشور است
براساس آمار سازمان تجارت جهانی، حجم کل صادرات ایران به سوریه در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۴۳ میلیون دلار بوده و رقم صادرات ترکیه به این کشور در بازه زمانی یاد شده ۱۰ برابر صادرات ایران به سوریه و معادل ۲ میلیارد و ۲۳۴ میلیون دلار بوده است. این در حالی است که ترکیه دشمن سیاسی سوریه و از حامیان شورشیان مسلح در این کشور است.
بیشترین حجم صادرات ایران به سوریه طی دهه گذشته، ۳۲۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ بوده که در این سال حجم صادرات ترکیه به سوریه، بیش از یک میلیارد و ۷۷۶ میلیون دلار بوده است. هر چند براساس قوانین سوریه، واردات کالاهای تجاری ترکیه و عربستان به سوریه ممنوع اعلام شده است، اما محصولات این دو کشور ولو به شکل قاچاق وارد بازار سوریه شده است.
در سال ۱۳۹۹ میزان صادرات ایران به سوریه حدود ۱۲۰ میلیون دلار بوده است که سهم ۳ درصدی ایران را از بازار این کشور نشان می‌دهد، البته این روند در سال‌های بعد اندکی سیر صعودی به خود گرفت، به طوری که در سال ۱۴۰۰ صادرات ایران به سوریه حدود ۲۱۸ میلیون دلار و واردات نیز ۱۷ میلیون دلار بوده است. متعاقبا در سال 1401 ارزش سبد صادراتی ایران به این کشور حدود ۲۵۰ میلیون دلار و واردات از آن ۳۰ میلیون دلار بوده است. طی سال‌های اخیر، بیشترین میزان صادرات ایران به سوریه در سال ۹۶ بوده که میزان آن ۳۰۰ میلیون دلار است.
باید در نظر داشت که طبق گفته های فعالان اقتصادی، به دلیل تحریم‌ها علیه ایران بخش قابل‌توجهی از صادرات کشور از طریق کشورهای ثالث صورت می‌گیرد و سوریه نیز از این امر مستثنی نیست و بخشی از اقلام صادراتی ایران به کشورهای عراق و امارات از طریق صادرات مجدد وارد بازار سوریه می‌شود و این میزان در آمار رسمی ثبت نمی‌شود.
مواد دارویی و بهداشتی، محصولات کشاورزی و غذایی همچون روغن، شکر، میوه و سبزیجات و محصولات صنعتی، ماشین‌آلات مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به سوریه بوده‌اند و متقابلا ایران از این کشور فسفات طبیعی، مواد معدنی و محصولات نفتی وارد کرده است.
در سال۱۴۰۱، ایران در حدود ۲۴۳میلیون دلار به سوریه کالا صادر کرده و در مقابل تنها ۲۸.۵میلیون دلار از این کشور واردات داشته‌است. میزان مبادلات تجاری ایران و سوریه در سال۱۴۰۰ نیز معادل ۲۴۸میلیون دلار بوده که ۲۱۸میلیون دلار آن را صادرات ایران به این کشور تشکیل می‌دهد؛ این در حالی است که بر اساس آمارهای موسسه بررسی پیچیدگی‌های اقتصادی، سوریه در سال۲۰۲۱ میلادی، بیش از ۵میلیارد و ۳۷۰میلیون دلار تجارت داشته که بیش از ۸۰درصد آن را واردات این کشور تشکیل می‌دهد. در شرایطی که ۴۵درصد از واردات سوریه از مبدا ترکیه انجام می‌شود، ایران از رقم ۴.۳۶میلیارد دلاری واردات سوریه تنها ۰.۵درصد سهم دارد. همین آمار به روشنی نشان می‌دهد تا چه میزان ظرفیت بازار سوریه مغفول مانده و باید به آن توجه بیشتری داشت.
یک تیر و دو نشان تهران در بازسازی پالایشگاه های سوریه
پایگاه العربی جدید پیش تر در گزارشی تصمیم ایران برای بازسازی پالایشگاه‌های سوریه را کمکی برای تهران در زمینه افزایش صادرات نفت و غلبه بر تحریم‌ها خوانده بود. بازسازی پالایشگاه 120 هزار بشکه ای حمص در سوریه به دست ایران نفوذ کشور در سوریه را گسترش داده و سبب دورزدن تحریم ها می شود. قرار است با استفاده از دانش فنی ایران قدرت تولیدی این پالایشگاه افزایش یابد.
در حال حاضر نفت ایران که غالبا به صورت خام به سوریه ارسال می شود در پالایشگاه بانیاس این کشور پالایش شده و حجم عمده آن به مقاصدی همچون لبنان می رود. اندک حجم نفت باقی مانده در ازای پالایش و بهره برداری از پالایشگاه بانیاس در اختیار این کشور می‌گیرد. در صورت افزایش تعاملات نفتی تهران و دمشق به صورت پالایشگاهی امکان صدور نفت و مشتقات نفتی ایران از سواحل سوریه امکان پذیر خواهد بود.
فعالیت ایران در زمینه نوسازی پالایشگاه در خارج از مرزهای خود به این کشور این امکان را می‌دهد که در زمینه تعمیرات پالایشگاه‌ها خدمات خود را ارائه و تجهیزات خود را به کشورهای دیگر عرضه و سپس اقدام به بازارسازی برای نفت و مشتقات نفتی خود در کشور مذکور و سایر بازارهای هدف کند.
فعالیت ایران در زمینه نوسازی پالایشگاه در خارج از مرزهای خود به این کشور این امکان را می‌دهد که در زمینه تعمیرات پالایشگاه‌ها خدمات خود را ارائه و تجهیزات خود را به کشورهای دیگر عرضه و سپس اقدام به بازارسازی برای نفت و مشتقات نفتی خود در کشور مذکور و سایر بازارهای هدف کند. ایران با فراهم شدن شرایطی، در سود پالایشی نفت نیز سهیم خواهد بود»
ایران هم چنین درصدد انعقاد توافقنامه‌ای با طرف سوری درباره نوسازی پالایشگاه بانیاس است. سوریه قبل از سال ۲۰۱۱ بیش از ۳۸۰ هزار بشکه نفت تولید می‌کرد،اما پس از جنگ تحمیلی علیه این کشور و کاهش تولید در مناطق تحت کنترل دولت سوریه که به کمتر از ۳۰ هزار بشکه در روز می‌رسد، قیمت مشتقات نفتی در این کشور بالاست، در حالی که میادین نفتی تحت کنترل شبه نظامیان وابسته به آمریکا در شمال شرق سوریه نیز ظرفیت تولید ۸۰ تا ۱۰۰ هزار بشکه نفت را دارد که حجم عمده ای از آن نیز به غارت می رود.
جمع بندی
شاید یکی از موارد مهمی که در نوع نگاه اقتصادی کشورها پیش از ایجاد مسیرهای قانونی و عملی جریان دارد آن است که با «شناخت اقتصاد» کشور موردنظر، «پاسخگویی متناسب» با آن را داشته باشند. چراکه ممکن است در برابر اقتصاد تک‌محصولی یک کشور، نیاز به تامین و رفع نیاز و همچنین به‌کارگیری ظرفیت‌ها و محصولات اقتصادی در ابتدای زنجیره باشد یا به صورت بالعکس به‌سبب زیرساخت‌های صنعتی و فنی، ارتباط اقتصادی شکل‌گرفته به صورت همکاری‌های مشترک در بخش‌های فناورانه و صنعتی و با رویکرد محصولات انتهای زنجیره باشد که هم متناسب با ساخت اقتصادی کشور مقصد و مرتفع‌کننده نیازهای آن است و هم ارزش‌افزوده بالاتر و تقویت‌کننده بخش‌های اقتصادی فناورانه را برای کشور مبدا به ارمغان می‌آورد.
این موضوع در ارتباط با ایران و سوریه نیز صدق می‌کند و با اینکه این کشور می‌تواند پذیرای محصولات مصرفی باشد، باید توجه داشت که علی‌رغم مشکلات ایجادشده به‌واسطه جنگ داخلی، کشوری صاحب صنعت بوده و لذا یک کشور صاحب صنعت، الزاما مصرف‌کننده نهایی کالا نیست. بنابراین کشور سوریه یا مصرف‌کننده مواد اولیه یا مصرف‌کننده تجهیزات و دانش فنی است و به عبارتی بازار سوریه بازار مصرف مواد اولیه، تجهیزات و دانش فنی است.
از این‌رو به نظر می‌رسد پتانسیل همکاری فناورانه با سوریه در حدی باشد که در صورت ایجاد زیرساخت‌های لازم، به یکی از مقاصد اصلی کالاهای فناورانه ایران تبدیل شود که این موضوع با حضور شرکت‌های پیشگام در عرصه فناوری آغاز شده که خودبه‌خود می‌تواند زمینه زیرساخت تعاملات برای این حوزه و حتی سایر حوزه‌های با فناوری‌های پایین را نیز فراهم آورد. آن‌طور که از اظهارات مقامات سوری و ایرانی برمی‌آید، زمینه‌های زیادی برای صادرات خدمات فنی مهندسی ایران به این کشور وجود دارد.
نظر شما