بنای مجدد روابط ایران و هند بر روی ویرانه های جهان دوقطبی| آغاز سطح جدید تعاملات راهبردی

تهمینه غمخوار؛ گروه بین الملل: نزدیکی سریع ایران و هند بر روی ویرانه های ساخت جهان دوقطبی اتفاق افتاد و با تغییرات اساسی در نظام جهانی که در تاریخ بی نظیر بود، همراه شد. در حالی که یک پدیده جدید در نظام جهانی مدرن تبدیل هند به یک قدرت بزرگ بوه است، جایگاه ایران نیز اخیراً به شدت افزایش یافته است. وضعیت ژئوپلیتیک، اتحاد پاکستان با عربستان سعودی نیز در این میان نقش دارد. عامل ایالات متحده هم نقش مبهمی ایفا می کند.

از یک سو، هند و ایران با هژمونی تنها ابرقدرت، در درجه اول با اقدامات یکجانبه و تهاجمی امریکا مخالفند. از سوی دیگر، در طول دوره پس از دوقطبی، هند مسیری را برای تقویت روابط دوجانبه با ایالات متحده آغاز کرده است. از این رو، به طور قابل توجهی، تغییرات مداوم در رویکردهای سیاست خارجی این کشور آسیایی وجود داشته است. بنابراین، دهلی تحت فشار دولت جورج دبلیو بوش، به طور غیرمنتظره ای موضع خود را در قبال برنامه هسته ای ایران به کلی تغییر داد.

از آنجایی که هند در خطر انزوا قرار دارد، رابطه خود با ایران را برای جلوگیری از هژمونی پاکستان در همسایگی مشترکشان ضروری می بیند. همگرایی مجدد منطقه ای آنها با ناهماهنگی استراتژیک در حال گسترش همپوشانی دارد؛ زیرا دو کشور در نظم بین المللی بیشتر از هم دور می شوند: هند به عنوان شریک دفاعی ایالات متحده در چارچوب سیاست ایندو پسیفیک و ایران با چین و روسیه برای مقابله با ایالات متحده همکاری می کند.

برای یک اقتصاد با رشد سریع و کشوری مانند هند با کمبود انرژی، ایران دسترسی به حجم عظیمی از منابع طبیعی را فراهم می کند و بازار گسترده و دست نخورده خود را برای کالاها و خدمات نهایی هند باز می کند

علی‌رغم محدودیت‌های ساختاری و دوجانبه متعدد بین آنها، هند به تعامل با شریک خود یعنی ایران ادامه خواهد داد، زیرا استراتژی‌های این کشور، به طور متعادل، از دنیایی که در نوسان است سود می‌برد. برای یک اقتصاد با رشد سریع و کشوری مانند هند با کمبود انرژی، ایران دسترسی به حجم عظیمی از منابع طبیعی را فراهم می کند و بازار گسترده و دست نخورده خود را برای کالاها و خدمات نهایی هند باز می کند. علاوه بر آن، ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود می تواند به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای هند برای رسیدن به کشورهای مهم استراتژیک در آسیای مرکزی و افغانستان عمل کند.

نگاهی به پیشینه روابط

روابط سیاسی و اقتصادی معاصر ایران و هند، دو قدرت بزرگ آسیایی، متاثر از عناصر مختلف داخلی، منطقه ای و بین المللی به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی است. دو کشور دارای تاریخچه ای هزاران ساله از تعاملات مشترک هستند؛ در حالی که روابط آنها از استحکام این پیوندهای تاریخی و تمدنی نشأت می‌گیرد و با مبادلات در سطح بالا، همکاری تجاری و ارتباطی، روابط فرهنگی و قوی بین مردم به رشد بیشتر ادامه یافته است.

هند و ایران در سال ۲۰۱۵ تفاهم نامه ای برای همکاری مشترک در زمینه توسعه بندر شهید بهشتی در چابهار امضا کردند؛ در حالی که هند به همکاری نزدیک با ایران در تحقق چشم انداز بندر چابهار به عنوان یک قطب بزرگ منطقه ای و بین المللی در جابجایی کالاهای بشردوستانه و تجاری ادامه داده است. در همین راستا، دو کشور شرکای تجاری مهمی هستند. هند یکی از پنج شریک تجاری بزرگ ایران در سال های اخیر بوده است. صادرات عمده هند به ایران شامل برنج، چای، شکر، داروها، الیاف اصلی دست ساز، ماشین آلات الکتریکی، جواهرات مصنوعی و غیره است. در حالی که عمده واردات هند از ایران شامل میوه های خشک، مواد شیمیایی معدنی/ارگانیک، ظروف شیشه ای و غیره است.

روابط ایران و هند در سال‌های اخیر تغییرات زیادی از جمله امنیت انرژی، برنامه هسته‌ای، روابط هند و آمریکا و تحولات افغانستان را به همراه داشته است

پیوندهای تمدنی میان دو کشور نیز نشات گرفته از روابط قوی میان مردم و پیوندهای فرهنگی است. هند و ایران در ۱۵ مارس ۱۹۵۰ معاهده دوستی امضا کردند. سفر شری اتل بیهاری واجپایی نخست وزیر هند به ایران و امضای بیانیه تهران در آوریل ۲۰۰۱ و به دنبال آن سفر سید محمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران و امضای دهلی نو نمونه این رابطه است.

بیانیه سال ۲۰۰۳ نیز همکاری هند و ایران را تعمیق بخشیده است. این دو سند زمینه های همکاری را مشخص کرده و چشم انداز راهبردی را برای مشارکت تهران_دهلی تعیین کرده است. افزون بر این، مرکز فرهنگی هند که در سال ۲۰۱۳ تأسیس شد و در سال ۲۰۱۸ به مرکز فرهنگی سوامی ویوکاناندا تغییر نام داد، به گسترش این پیوندهای فرهنگی کمک کرده است. مقاصد اصلی گردشگری در هند و ایران نیز همچنان گردشگران در هر سنی را از هر دو کشور جذب می کند.

در همین راستا می توان گفت که افزایش تدریجی قدرت اقتصادی و سیاسی هند در منطقه و تعاملات جهانی و تسلط دکترین نگاه شرق در ایران موجب شده که هر دو کشور سطح جدیدی از روابط را در چارچوب روابط راهبردی و برنامه ریزی شده دنبال کنند. روابط ایران و هند در سال‌های اخیر تغییرات زیادی را از جمله امنیت انرژی، برنامه هسته‌ای، روابط هند و آمریکا و تحولات افغانستان به همراه داشته است.

مزیت های تجدید ساختار روابط دوجانبه چیست؟

تجدید ساختار روابط و تعاملات میان ایران و هند دارای مزایای گوناگونی است. از آن جمله می توان به بازگشایی پتانسیل ها و ظرفیتهای دوجانبه اشاره کرد. روابط دوجانبه می تواند درها را برای بهره برداری کامل از پتانسیل همکاری بین هند و ایران باز کند که در نهایت به افزایش روابط منطقه ای و جهانی منجر خواهد شد.

هند و ایران می توانند نقش مهمی در تقویت کریدور شمال_جنوب برای بهره مندی از مزایای تجارت حاصل از آن ایفا کنند

علاوه بر آن، هند ممکن است به فکر آغاز مجدد واردات نفت از ایران باشد، اگر هند مسیر خود را تغییر دهد و واردات نفت ایران را از سر بگیرد، به طور بالقوه می تواند برخی دیگر از کشورها را تشویق کند که از این روند پیروی کنند و نفت بیشتری را در بازار باز کنند، که در نهایت می تواند قیمت پایین نفت را به همراه داشته باشد.

ارتباط با اوراسیا یکی دیگر از مزایای تجاری روابط میان ایران و هند است. کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب، پروژه بلندپروازانه‌ایست که در آغاز قرن جاری با هدف اتصال هند، ایران، افغانستان، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا از طریق حمل‌ونقل چندوجهی و کاهش میزان زمان ترانزیت کالا اه اندازی شده است که اگرچه بخشی از آن عملیاتی شده، اما هنوز به طور کامل محقق نشده است. هند و ایران می توانند نقش مهمی در تقویت کریدور شمال_جنوب برای بهره مندی از مزایای تجارت حاصل از آن ایفا کنند.

امنیت انرژی نیز یکی دیگر از مزایا است. خط لوله گاز ایران_عمان_هند نیز یک پروژه بلندپروازانه است که برای مدت طولانی متوقف شده است. ایران و عمان در سفر اخیر ابراهیم رئیسی قراردادی را برای توسعه دو خط لوله گاز و یک میدان نفتی در امتداد مرزهای دریایی خود امضا کردند. اگر این امر محقق شود، پتانسیلی برای گسترش خط لوله به هند وجود دارد که به غلبه بر ضرر خط لوله شکست خورده ایران_پاکستان_هند و تسهیل عرضه گاز طبیعی به هند کمک می کند.

اگر هند بتواند دیدگاهی را نسبت به تعامل خود با ایران گسترش دهد، می تواند پتانسیل عظیمی را برای همکاری بین این دو ملت و تمدن بزرگ باز کند

راه رو به جلو

در خصوص روابط میان ایران و هند، نیاز به چشم‌اندازی به سمت حوزه‌های همگرایی وجود دارد؛ جایی که هر دو کشور درک متقابلی از منافع مشترک یکدیگر داشته و برای دستیابی به آن با یکدیگر همکاری بیشتری داشته باشند. بنابراین، هند و ایران مباحث و مسائل زیادی با یکدیگر دارند که می توان به آن دست یافت.

دیپلماسی جدید که توسط هند اعمال می شود، با تاکید بر ایستادن در کنار همسایگان و دوستان خود و تمرکز صرف بر تحقق منافع ملی خود، یک تغییر تازه است. اگر هند بتواند همین دیدگاه را نسبت به تعامل خود با ایران گسترش دهد، می تواند پتانسیل عظیمی را برای همکاری بین این دو ملت و تمدن بزرگ باز کند. بنابراین، زمان برای تنظیم مجدد روابط فرا رسیده است.