بازار؛ گروه بین الملل: از زمان روی کار آمدن نامزدهای چپ در برزیل، کلمبیا، شیلی، پرو، بولیوی و هندوراس طی سال های گذشته روابط ایران با کشورهای آمریکای لاتین گرم تر شده است و البته در این میان توسعه تعاملات اقتصادی ایران با کشورهایی همچون برزیل با هدف انتفاع مالی دوجانبه نیازمند فراهم کردن زیرساخت هایی مانند توسعه حمل و نقل و لجستیک، گمرک و توافق های تسهیل تجارت و تدوین مکانیزم مالی مستقل از دلار برای رهایی از بند فشار تحریم ها است.
روابط ایران و برزیل قدمتی بیش از یک قرن دارد، به طوری که نخستین تماس دیپلماتیک میان دو کشور در سال ۱۲۸۲ شمسی انجام گرفت، هر چند سفارت ایران در برزیل در سال ۱۳۳۲ افتتاح شد. با این حال روابط اقتصادی دو کشور تنها با آغاز قرن ۲۱ اهمیت یافت و از زمان تاکنون شیبی نسبتا ملایم را سپری کرده است.
نگاهی به سمت و سوی تعاملات سیاسی و اقتصادی ایران و برزیل طی دو دهه اخیر
داسیلوا که در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ رئیس جمهور برزیل بود، روابط با ایران را در اولویت قرار داد و در سال ۲۰۰۹، احمدی نژاد اولین رئیس جمهور ایران بود که پس از بیش از چهار دهه از برزیل بازدید کرد. برزیل در ژوئن سال ۲۰۱۰ به اعمال تحریم های جدید علیه ایران و برنامه هسته ای آن رای منفی داد.
بین سال‌های ۲۰۱۲-۲۰۰۲ حجم تجارت دوجانبه از ۵۰۰ میلیون دلار به بیش از ۲/۲ میلیارد دلار رسید که این اتفاق در زمان ریاست جمهوری لولا داسیلوا، رئیس جمهوری فعلی برزیل و محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری فعلی ایران صورت گرفت. با این حال، زمانی که دیلما روسف بین سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ جانشین وی شد، روابط بین دو کشور رو به وخامت رفت، چرا که او روابط با ایالات متحده و حمایت از مسائل جهانی حقوق بشر را در رویکرد خود نسبت به روابط بین الملل در اولویت قرار داد.
پس از امضای برجام در سال ۲۰۱۶ ارزش روابط اقتصادی تهران و برازیلیا به ۲/۲ میلیارد دلار رسید. روسف در همان سال در دیدار با حسن روحانی رئیس جمهور وقت ایران اعلام کرد که برزیل، ایران را به عنوان قدرت منطقه ای می‌شناسد و علاقمند به توسعه روابط تجاری و اقتصادی با این کشور است و در این مسیر از شرکت های ایرانی برای سرمایه‌گذاری در برزیل دعوت خواهد کرد.
البته متعاقبا و پس از بحران اقتصادی برزیل در آن زمان ژائیر بولسونارو رئیس جمهور بعدی راستگرای برزیل نیز مواضع خود را در قبال ایران تلطیف کرد تا تجارت ۲ میلیارد دلاری با ایران را از دست ندهد. هر چند که در آن دوران به علت نگرش های رادیکال وی تحت تاثیر ایالات متحده روابط سیاسی دو کشور رو به سردی رفت.
تجارت ایران و برزیل به جز عواملی همچون توافق هسته ای سال ۲۰۱۵، خروج آمریکا از برجام، به قدرت رسیدن راست گرایان افراطی در برزیل و همه گیری کووید ۱۹ تحت تاثیر عواملی چون فاصله وسیع جغرافیایی، ناآشنایی تجار ایرانی و برزیلی از بازار یکدیگر، فقدان خط مستقیم کشتیرانی و چالش های انتقال ارز، عدم وجود توافق تجارت ترجیحی و آزاد بین دو کشور بوده است
بررسی اخیری که در بازه ۱۴۰۱-۱۳۹۵ در خصوص روابط اقتصادی ایران و برزیل صورت گرفته نشان می دهد پس از یک افت شدید از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷، در سال ۱۳۹۸ یک افزایش نسبی در تجارت دو کشور مشاهده شده است و در سال ۱۳۹۹ مجموع تجارت دو کشور به کمترین میزان خود در این بازه ۶ ساله رسیده است؛ در سال ۱۴۰۰ پس از یک افزایش قابل توجه، ارزش دلاری تجارت دو کشور به دوره پیش از خروج ایالات متحده از توافق هسته ای بازگشت و بار دیگر در سال ۱۴۰۱ به سطح سال ۱۳۹۷ تنزل یافت. چنانکه ملاحظه می شود، تجارت ایران و برزیل به جز عواملی همچون توافق هسته ای سال ۲۰۱۵، خروج آمریکا از برجام، به قدرت رسیدن راست گرایان افراطی در برزیل و همه گیری کووید ۱۹ تحت تاثیر عواملی چون فاصله وسیع جغرافیایی، ناآشنایی تجار ایرانی و برزیلی از بازار یکدیگر، فقدان خط مستقیم کشتیرانی و چالش های انتقال ارز، عدم وجود موافقت نامه پایه تجاری از جمله اجتناب از اصل مالیات مضاعف، تجارت ترجیحی و آزاد بین دو کشور بوده است.
چالش های حمل و نقل و لجستیک یکی از موانع عمده تجارت دو طرف است چرا که کراس استاف (حمل و نقل غیرمستقیم از مبدا تا مقصد) سبب دو برابر شدن هزینه ارسال کالا به برزیل برای تولیدکنندگان داخل کشور شده است و بالا بودن نرخ حمل و نقل، قدرت رقابت کالاهای ایرانی با کشورهایی همچون چین و ترکیه را کاهش داده است.
یکی دیگر از چالش های اصلی تجارت دو طرف از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ مشکلات انتقال ارز و موانع بانکی بوده که به رغم همکاری ۲ بانک برزیلی با ایران چندان رفع نشده است. تا این که چندی پیش علیرضا پیان پاک قائم مقام وزیر جهاد کشاورزی در امور تجارت و تنظیم بازار اعلام کرد پس از ایجاد کانال های دریافت ارز در چین توسط عمده بازرگانان، انجام موفق دو مرحله تهاتر نفت با کالاهای اساسی و برقراری کانال پرداختی یوان - روبل، توافق با تأمین‌کنندگان برزیلی برای دریافت یوان، نیاز به درهم برای کالاهای اساسی را کاملا مرتفع ساخته است.
با نگاهی به جدول واردات برزیل می توان دریافت که قیر، سوخت های معدنی، راکتورهای هسته ای، انواع کود، مواد شیمیایی آلی، پلاستیک و مصنوعات در راس هرم وارداتی برزیل قرار دارد و ایران در تامین بسیاری از این گزینه ها از مزیت اقتصادی برخوردار است
بر اساس آمار سال ۲۰۲۱ رکورد کلی تجارت دو کشور به عدد ۶.۵ میلیارد دلار رسیده است و این آمار در سال ۲۰۲۰ مابین ۴ تا ۵ میلیارد دلار بوده است که به عقیده کارشناسان اقتصادی تا ۱۰ میلیارد دلار قابل افزایش است. مهم ترین اقلام وارداتی ایران از برزیل شامل کالاهای اساسی، ذرت، سویا، روغن، شکر، گوشت و قهوه بوده است و ظرفیت های معدنی و صنعتی برزیل کمتر مورد توجه قرار گرفته است . با نگاهی به جدول واردات برزیل می توان دریافت که قیر، سوخت های معدنی، راکتورهای هسته ای، انواع کود، مواد شیمیایی آلی، پلاستیک و مصنوعات در راس هرم وارداتی برزیل قرار دارد و ایران در تامین بسیاری از این گزینه ها از مزیت اقتصادی برخوردار است. افزون بر این، با توجه به تامین ۶۰ درصدی نفت مورد نیاز این کشور از سوی عربستان و نیاز ایران به کالاهای اساسی برزیل همچون ذرت، سویا و.. و توانایی آن در تامین محصولات نفتی و پتروشیمی برزیل می توان از طریق تهاتر نفت خام و کالاهای اساسی نسبت به پاسخ دادن به نیازهای دوسویه تهران و برازیلیا و دور زدن تحریم ها علیه ایران اقدام کرد، چرا که با توجه به سیاست های چپ گرای لولا داسیلوا رئیس جمهوری فعلی این کشور امکان تحقق این امر واقعی تر می نماید.
آبان ماه سال جاری فخرالدین عامریان، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و برزیل، اعلام کرد سال گذشته حجم صادرات برزیل به ایران به رقم ۸ میلیارد دلار رسیده است و متقابلا میزان واردات این کشور از ایران نیز حدود ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن بوده که بخش عمده ای از آن را قیر تشکیل داده است. البته آمار رسمی تجارت ایران و برزیل حدود ۴ میلیارد دلار است، اما بسیاری از محصولات ایرانی به واسطه تحریم ها از کشورهای ثالث هم چون دوبی یا برخی کشورهای اروپایی راهی برزیل می شوند. خشکبار، مواد شیمیایی محصولات پتروشیمی و پلاستیکی نیز بخشی دیگر از هرم صادرات ایران به این کشور آمریکای لاتین را تشکیل می دهند. به رغم پتانسیل بالای ایران در صادرات مرکبات و میوه جات جای خالی این دسته از اقلام متاسفانه در سبد صادراتی ایران به برزیل احساس می شود.
لازم به ذکر است که برزیل یکی از تولیدکنندگان بزرگ غلات در جهان است و ایران بیش از ۴۰ درصد از نیاز خود در این حوزه را از برزیل وارد می‌کند. برزیل برخی اقلام مصرفی مورد نیاز ایران از جمله ذرت، سویا، روغن آفتابگردان و سویا، کنجاله سویا و گوشت و شکر را تأمین می‌کند. افزون بر این ایران از ۱۰ سال قبل کشت فراسرزمینی در برزیل را آغاز کرده و ۶۰ هزار هکتار از اراضی این کشور زیر کشت سویا و ذرت برای ایران است. هم چنین با توجه به برنامه ریزی این کشور برای تولید ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه نفت و عدم توانایی آن در تامین نیازهای پالایش و فرآورده و نیاز به واردات گاز می توان حلقه های جدیدی از همکاری های نفتی و پتروشیمی میان ایران و برزیل تعریف کرد و به ثمر رساند، چرا که ایران با توجه به منابع عظیم گازی، نفتی و هیدروکربوری می تواند مشارکتی برد-برد را با برزیل در حوزه های مرتبط با انرژی رقم زند و به این شکل علاوه بر افزایش درآمدهای نفتی، پایگاه خود را در آمریکای لاتین گسترش دهد.
عضویت ایران و برزیل در بریکس نقطه کانونی تعاملات اقتصادی دوجانبه
با عضویت ایران در بریکس از اول ژان.یه ۲۰۲۴ مسیر تازه ای برای همکاری های اقتصادی ایران و برزیل باز خواهد شد. گنجاندن ایران در بریکس فرصت‌های بیشتری برای تعامل سیاسی و اقتصادی با منطقه امریکای لاتین به ویژه برزیل عضو فعلی فراهم کرد. با ادغام ایران در بریکس و پایگاه قدرت یکپارچه که شامل متحدانی مانند ونزوئلا، نیکاراگوئه، بولیوی و کوبا و همچنین سایر بازیگران کلیدی مانند برزیل است، ایران پتانسیل توسعه روابط اقتصادی و سایر روابط قوی‌تر در منطقه را خواهد داشت.
بریکس سعی می‌کند نقش منحصر به فرد خود را با توسعه یک سیستم مالی جهانی جایگزین که مبتنی بر دلار آمریکا نباشد، تثبیت کند. یک سیستم مالی جایگزین یکپارچه BRICS می‌تواند از طریق اتصال و گسترش سیستم‌های پرداخت ملی چین و روسیه محقق شود. BRICS می‌تواند به طور متناوب سیستم پرداخت پیشنهادی BRICS خود را - بخشی از تلاش آنها برای ایجاد یک سیستم پرداخت مشترک بین اعضا - پیش ببرد. در سال ۲۰۲۰، ریاست بریکس روسیه ایده سیستم گسترده تجاری «BRICS Pay» را برای « BRICS بریکس» پیشنهاد کرد. نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اتحادیه گمرکی آفریقای جنوبی، انجمن آسیای جنوبی برای همکاری‌های منطقه‌ای و مرکوسور ، در گفتگوی گسترده بریکس برای استفاده از این سیستم هستند.
کشورهای BRICS در حال ایجاد یک سیستم پرداخت واحد به نام BRICS Pay در راستای ایجاد سیستم مشترک برای معاملات بین کشورهای عضو با هدف اتصال سیستم های پرداخت ملی به یکدیگر هستند و اعضا می توانند از ارزهای ملی خود به عنوان برای پرداخت‌های خارجی استفاده کنند که با توجه به بحران ارزی در ایران و تحریم شبکه های بانکی کشور گامی بسیار مهم در توسعه تجارت ایران و برزیل تلقی می شود
کشورهای BRICS در حال ایجاد یک سیستم پرداخت واحد به نام BRICS Pay در راستای تلاش برای ایجاد یک سیستم مشترک برای پرداخت‌های خرده فروشی و معاملات بین کشورهای عضو هستند. در آینده نزدیک، این کشورها قصد دارند یک پلتفرم ویژه را معرفی کنند که سیستم‌های پرداخت ملی آنها را به هم متصل می‌کند و بنابراین، برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی و همچنین ایران، امارات، عربستان، مصر، اتیوپی و آرژانتین قادر خواهند بود از ارزهای ملی خود به عنوان مبنای مستقیم مبادله برای پرداخت‌های خارجی استفاده کنند که به عنوان گامی جدی در مسیر دلارزدایی اعلام می‌شود که با توجه به بحران ارزی در ایران و تحریم شبکه های بانکی کشور گامی بسیار مهم در توسعه تجارت ایران و برزیل تلقی می شود.
جمع بندی
در همین راستا، برخی از کارشناسان معتقدند که در مقایسه با دولت سابق برزیل، با توجه به سیاست ضدامپریالیستی دولت فعلی و تطابق و نزدیکی با دولت ایران، تعاملات و مراودات اقتصادی و تعاملات تجاری ایران با برزیل افزایش خواهد یافت و این امر با عضویت مشترک ایران و برزیل در بریکس پررنگ تر خواهد شد.
البته به صورت کلی از آمار چنین برمی آید که منافع و همگرایی اقتصادی و تجاری (خصوصا موضوع امنیت غذایی و پتروشیمی)، موتور پیشران تعاملات بین برزیل و ایران برای چندین دهه بوده و با وجود آن که تغییرات اساسی در مسیر روابط سیاسی دو کشور رخ داده است، اما عامل اقتصادی همچنان بخش مهم و مؤثری در توسعه روابط دوجانبه بوده است و به نظر می رسد با توجه به ماهیت ضدامپریالیستی داسیلوا این امر همچنان پررنگ بماند.
نظر شما