بازار؛ گروه بین الملل: محمد سلامی پژوهشگر مسائل بین الملل به ویژه خاورمیانه در مقاله ای به بررسی راه آهن شلمچه_بصره پرداخته که در ادامه ترجمه آن را می خوانید.
پروژه پیشگامانه راه آهن فرامرزی که شلمچه در ایران را به بصره در عراق متصل می کند در دوم سپتامبر مجدداً راه اندازی شد. این خبر ۴۶ سال پس از اولین بار اعلام آن در سال ۱۹۷۸_ یک سال قبل از انقلاب اسلامی ایران_ با تاخیر منتشر گردید. پس از انقلاب، و به دلیل وقوع جنگ بعدی ایران و عراق (۱۹۸۸-۱۹۸۰)، طرح راه آهن برای چندین دهه متوقف ماند. اگرچه این پروژه مزایای قابل توجهی برای هر دو کشور دارد_که دولت های متوالی را تشویق می کرد تا تکمیل آن را دنبال کنند_ این ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران و محمد شیعه السودانی، نخست وزیر عراق بودند که توانستند به این توافق دست یابند.
در مراسم افتتاحیه راه آهن، سودانی در کنار محمد مخبر، معاون اول رئیس جمهور ایران، سنگ بنای این پروژه را گذاشت و گفت که تکمیل این پروژه به طور قابل توجهی تبادلات تجاری بین دو کشور را از طریق اتصال سیستم های ریلی مربوطه خود و همسویی با مسیرهای حمل و نقل بین المللی افزایش می دهد.
گردشگری و روابط تجاری
راه آهن شلمچه_بصره پس از تکمیل در دو سال، ۳۲ کیلومتر طول خواهد داشت، شامل سه ایستگاه و پلی است که ایران را به عراق از طریق شط العرب متصل می کند؛ در حالی که همگی با حمایت ایران ساخته شده اند. در همین راستا، میثم الصافی، مدیر اطلاعات وزارت حمل و نقل عراق چندی پیش اعلام کرد که این خط آهن در نهایت به شهرهای نجف و کربلای عراق متصل می شود تا حمل و نقل زائرانی را که قصد بازدید از شهرهای زیارتی را دارند، تسهیل کند.
عراق و ایران دارای مرز مشترکی هستند که تقریباً ۱۶۰۰ کیلومتر امتداد دارد، در حالی که شباهت و مشترکات مذهبی، فرهنگی و گردشگری فراوانی میان آنها وجود دارد. سالانه حدود سه میلیون ایرانی به زیارت عتبات عالیات در عراق می‌روند، در حالی که دو تا سه میلیون عراقی هم به زیارت حرم امام رضا در مشهد و حرم حضرت معصومه در قم می روند.
با وجود این روابط فرهنگی قابل توجه، حجم مبادلات تجاری بین ایران و عراق ضعیف باقی مانده است
در سال ۲۰۱۸، حدود ۲۴ درصد از کل گردشگرانی که از ایران بازدید کرده اند، از عراق بوده‌اند؛ در حالی که ایران دارای صنعت گردشگری سلامت قابل توجهی است. عراقی ها دومین گروه بزرگ گردشگران سلامت به ایران پس از افغانستان هستند. با وجود این روابط فرهنگی قابل توجه، حجم مبادلات تجاری بین دو کشور ضعیف باقی مانده است. حتی در خوشبینانه ترین سناریو، تهران و بغداد تنها به ۵۰ درصد از تجارت ۲۰ میلیارد دلاری خود دست یافته اند.
عوامل متعددی در این امر نقش داشته اند: کاهش تجارت برق. کاهش صادرات بنزین و گازوئیل؛ رقابت رقبای تجاری مانند چین، هند، آمریکا، ترکیه و امارات. بوروکراسی تجاری بیش از حد بین دو کشور؛ و فقدان قابلیت های ترانزیت کارآمد و سریع به عراق.
عوامل کاهش تجارت ایران و عراق
بر اساس آخرین آمار، تجارت غیرنفتی عراق و ایران در سال ۲۰۲۱ به ۸.۹ میلیارد دلار رسید، اما طی دو سال گذشته صادرات ایران به عراق در ۲۰ دسته مختلف کاهش یافته است. فرزاد پیلتن، رئیس دفتر غرب آسیا سازمان توسعه تجارت ایران به کاهش ۶۰ درصدی صادرات گاز و کاهش ۸۰ درصدی صادرات بنزین به عراق اشاره کرده است.
کاهش صادرات ایران و عراق را می توان به عوامل مختلفی نسبت داد؛ به ویژه زیرساخت های ناکافی حمل و نقل که دو کشور را به هم متصل می کند
این موضوع نشان می دهد که عملکرد ایران از سایر صادرکنندگان عقب افتاده و پس از امارات، ترکیه و چین به رتبه چهارم صادرات به عراق سقوط کرده است. کاهش صادرات ایران و عراق را می توان به عوامل مختلفی نسبت داد، به ویژه زیرساخت های ناکافی حمل و نقل که دو کشور را به هم متصل می کند. بیشتر این تجارت به حمل و نقل بسیار ناکارآمد کالا از طریق جاده بستگی دارد. جواد هدایتی، مدیرکل ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی ایران توضیح داده که کامیون‌های ایرانی کالاها را به مرز مشترک منتقل می‌کنند و در آنجا با زحمت بارگیری و تحویل کامیون‌های عراقی می‌شوند.در این حالت تعامل، کامیون‌های حامل بار به دلیل ازدحام، گاهی برای دریافت نوبت و تخلیه بار مجبورند بیش از چهار روز در مرزها منتظر بمانند، در حالی که هزینه توقف آنها در مرز روزانه بیش از ۲۰۰ دلار است.
تکمیل پروژه راه آهن شلمچه_بصره نویدبخش افزایش قابل توجه تجارت با کاهش هزینه های ترانزیتی تا ۲۰ درصد است و به عراق کمک می کند تا عدم تعادل تجاری سرسام آور خود را جبران کند. ایران در سال ۲۰۱۸ حدود ۹ میلیارد دلار کالا به عراق صادر کرده؛ در حالی که صادرات عراق به ایران تنها ۵۸ میلیون دلار بوده است.
هاب ترانزیتی ایران
هدف راهبردی ایران برای تبدیل شدن به یک هاب ترانزیت منطقه ای کلیدی با موقعیت جغرافیایی ایده آل آن در چهارراه آسیا و اروپا گره خورده است. با درک این فرصت ژئوپلیتیکی، دولت رئیسی که سیاستهای نگاه به شرق و همسایگی را به شدت در اولویت قرار داده است_ برنامه های بلندپروازانه ای را برای استفاده از این پتانسیل آغاز کرده است.
ایران در حال حاضر یک شبکه راه آهن داخلی به وسعت ۱۴۳۰۰ کیلومتر دارد و برنامه هایی برای اضافه کردن ۱۰ هزار کیلومتر دیگر از طریق ۳۶ پروژه ریلی در حال انجام دارد. به طرز چشمگیری، این کشور هفت اتصال برون مرزی به شبکه های راه آهن همسایه برقرار کرده و در خدمات مهندسی، ساخت راه آهن و تولید ریلی به خودکفایی حتی صادرات واگن های راه آهن و موتورهای قطار تولید داخل دست یافته است.
ایران از طریق عراق می‌تواند به بندر لاذقیه سوریه و ظرفیت‌های ترانزیتی آن متصل شود که ممکن است برای اروپا حیاتی باشد
ایران در حال حاضر از نظر استراتژیک در امتداد دو مسیر راه آهن بین المللی قرار دارد: کریدورهای حمل و نقل شرق_غرب و بین المللی شمال_جنوب. مسیر شرق به غرب، کشورهای آسه آن و چین را به بازارهای اروپایی متصل می کند، در حالی که مسیر ترانزیتی شمال_جنوب، روسیه را از طریق ایران به هند وصل می کند.
پروژه ریلی شلمچه_بصره به ویژه تکمیل کننده اتصال راه آهن شرق به غرب است. ایران از طریق عراق می‌تواند به بندر لاذقیه سوریه و ظرفیت‌های ترانزیتی آن متصل شود که ممکن است برای اروپا حیاتی باشد. راه آهن ایران و ایران همچنین امکان ارتباط با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس مانند عربستان سعودی و کویت را باز می کند. گزارش‌هایی وجود دارد که عربستان سعودی در حال بررسی ایده اتصال راه‌آهن به ایران از طریق کویت و بصره است که می‌تواند یک ارتباط ریلی مستقیم بین ایران و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ایجاد کند.
نقش عراق در حمل و نقل جهانی
از سوی دیگر، عراق از دسترسی بهتر به بازارهای کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان و آذربایجان از طریق ارتباط ریلی خود به ایران بهره خواهد برد. راه آهن جنوب عراق که در حال حاضر بیش از شش میلیون تن بار را حمل می کند، می تواند تبادل کالا را به بیش از ۲۰ میلیون تن پس از تکمیل اتصال ریلی ایران و عراق افزایش دهد.
علاوه بر این، زائران شیعه جمهوری آذربایجان از طریق این خط آهن به شهر مقدس کربلا دسترسی آسان تری خواهند داشت و درآمد ترانزیت و گردشگری برای عراق ایجاد می کند. حافظ سادات نژاد، مدیر پروژه راه‌آهن شلمچه_بصره گفته که راه‌آهن ریلی امکان جابجایی چهار میلیون زائر به شهرهای زیارتی مشهد، قم و کربلای دو کشور را فراهم می‌کند.
با ادغام خط آهن شلمچه_بصره با ظرفیت های قابل توجه ایران در بندر خرمشهر و امام خمینی، می توان محموله های کشورهای مختلف را به نحو احسن به آب های جنوب کشور منتقل کرد
با ادغام این خط آهن با ظرفیت های قابل توجه ایران در بندر خرمشهر و امام خمینی، می توان محموله های کشورهای مختلف را به نحو احسن به آب های جنوب کشور منتقل کرد. زیرساخت های گسترده بندری ایران با هدف دستیابی به ظرفیت جابجایی ۵۰۰ میلیون تنی کالا در پنج سال آینده، نقش مهمی در تجارت خارجی این کشور ایفا می کند. برای عراق، ارتباط راه آهن با ایران بخشی از یک پروژه گسترده تر و جاه طلبانه تر است که از چین تا اروپا گسترش می یابد.
همانطور که میثم العاملی، یک اقتصاددان توضیح می دهد: علیرغم آنچه گفته می‌شود هدف این پروژه تسهیل حمل‌ونقل مسافران بین عراق و ایران است، اما بخشی از پروژه بزرگ‌تری است که با تبدیل آن به کریدور ترانزیتی میلیون‌ها تن کالا، به تنوع منابع مالی عراق کمک می‌کند. اگر تکمیل شود.
در ۲۰ آگوست، وزارت حمل و نقل عراق توافقنامه ای را با ترکیه برای اتصال راه آهن عراق به راه آهن ترکیه از طریق یک خط ۱۳۳ کیلومتری با هدف اتصال بندر بزرگ فاو به اروپا اعلام کرد، همه اینها در محدوده آنچه به عنوان خط آهن جاده توسعه شناخته می شود. العاملی معتقد است که عراق در پروژه جدید حمل و نقل جهانی که «از چین از طریق عراق به سوریه، از طریق خشکی و دریا از طریق بندر الفاو گسترش می یابد، نقش دارد».
وتوی سخت آمریکا
نبیل المرصومی، اقتصاددان، می گوید که موقعیت ژئواستراتژیک عراق به عنوان پلی بین غرب آسیا و اروپا، موقعیت آن را به عنوان یک مکمل اصلی برای نقشه حمل و نقل جهانی که کشورهای آسیایی را به اتحادیه اروپا مرتبط می کند ترجیح می دهد. حمل و نقل ریلی علاوه بر ارزان بودن، ایمن ترین وسیله حمل و نقل است و برای کشورهای متکی بر آن همواره رونق اقتصادی به ارمغان می آورد. تعدد بنادر به عراق فرصت های تشویق این کشور را در صنایع و افزایش صادرات آن نه تنها نفت، بلکه در بخش کشاورزی، پتروشیمی و غیره افزایش می دهد.
مازن العشایقر، همچنین یک اقتصاددان، هشدار داده که «عراق باید خطوط حمل و نقل خود را با کشورهای همسایه، به ویژه برای مسافران، با افزایش تردد گردشگران با اهمیت اقتصادی بیشتر در صورت اتصال ریلی یا دریایی با چین، متنوع ساخته و آن را به کریدوری به سوی اروپا تبدیل می کند.
این جاه طلبی ها با چالش های قابل توجه و پیچیدگی های ژئوپلیتیکی همراه است. محمود الهاشمی، تحلیلگر سیاسی می گوید: «موانع بزرگی از سوی آمریکا وجود دارد که برنامه های عراق برای ارتباط دریایی و زمینی با ایران و چین با آن مواجه خواهد شد.» ایالات متحده به خوبی از تأثیر مثبت این پروژه ها بر عراق آگاه است، اما می خواهد این کشور بخشی از درگیری خود با چین، ایران و روسیه باشد.
یک منبع ارشد دولتی گفته که بیش از ده سال است که یک درگیری بین المللی برای کنترل خطوط حمل و نقل بین المللی که در مرکز آن عراق و سوریه و قطب های اصلی آن چین، روسیه، ایران هستند، در جریان است. وی می گوید که برخی کشورها به دنبال یک پروژه حمل و نقل هستند تا چین را با عراق و ایران وصل کنند تا به بندر لاذقیه در دریای مدیترانه متصل شوند تا مسیر حمل و نقل دریایی از طریق دریای سرخ یا اقیانوس اطلس به اروپا کوتاه شود. اما نمی توان گفت که خط ریلی بصره - شلمچه بخشی از این پروژه است.
همین منبع، بسیج نیروهای آمریکایی در امتداد مرز عراق و سوریه و تسلیح قبایل محلی را ناشی از «تلاش واشنگتن برای مسدود کردن پروژه راه‌آهن از بصره به بندر لاذقیه از طریق شهرهای البوکمال و دیرالزور سوریه» می‌داند. این موضوع علاوه بر خط زمینی سریع السیر است که ایران را از طریق گذرگاه مرزی القائم به سوریه وصل می کند، زیرا پیروزی جدیدی در جنگ نرم اقتصادی بین چین و روسیه از یک سو و آمریکا از سوی دیگر خواهد بود.
راه آهن شلمچه_بصره و منطقه
تأثیر تبلیغات آمریکا بر شکل‌دهی افکار عمومی در عراق در رابطه با همکاری‌های اقتصادی و امنیتی با ایران یک نگرانی قابل توجه است. حسن الشمری، روزنامه‌نگار عراقی اشاره کرده که «رسانه‌های محلی و بین‌المللی تابع ماشین رسانه‌ای آمریکایی هستند تا افکار عمومی را مطابق با سیاستهای خود هدایت کند.
شمری می‌گوید: «هر ناظر رسانه‌های عراقی متوجه می‌شود که از پروژه‌های بین عراق و عربستان سعودی، اردن یا ترکیه استقبال می‌کنند یا حداقل چشمشان را می‌بندند، مثلاً در حالی که یک حمله رسانه‌ای سازمان‌یافته علیه هر پروژه‌ای مشابه با ایران انجام می‌شود. این همان چیزی است که با اعلام پروژه اتصال ریلی به ایران همراه شد، در حالی که هیچ انتقادی به ارتباط ریلی با ترکیه در پروژه راه توسعه و ارتباط ریلی با عربستان سعودی وجود ندارد.
مخالفان اتصال راه آهن با ایران اغلب در مورد تأثیر احتمالی شلمچه_بصره بر بندر بزرگ الفاو ابراز نگرانی می کنند
مخالفان اتصال راه آهن با ایران اغلب در مورد تأثیر احتمالی آن بر بندر بزرگ الفاو ابراز نگرانی می کنند. وائل عبداللطیف، فرماندار سابق بصره و عامر عبدالجبار وزیر سابق حمل و نقل هشدار داده اند که این راه آهن ممکن است ترافیک کشتی ها را به بنادر ایران منحرف کند و به افزایش قیمت ها و کاهش کارایی بندر منجر شود.
با این حال، همانطور که باسم العوادی، سخنگوی دولت عراق در یک کنفرانس مطبوعاتی تایید کرده دولت سنگ بنای این پروژه را پس از مطالعه امکان سنجی اقتصادی، تضمین امنیت اقتصادی و سیاسی عراق و عدم به خطر انداختن حاکمیت و اقتصاد کشور گذاشت.
با پیشرفت پروژه راه‌آهن شلمچه-بصره، این پروژه به‌عنوان نمادی تکان‌دهنده از پیشرفت به سوی افزایش رفاه مشترک و سطح جدیدی از اتصال بین عراق و ایران عمل می‌کند. این منطقه غالباً نادیده گرفته شده در غرب آسیا آماده است تا در سال‌های آینده اثری محو نشدنی بر تجارت و حمل‌ونقل جهانی بگذارد و به یکپارچگی منطقه‌ای گسترده‌تر کمک کرده و عصر جدیدی از همکاری‌های اقتصادی و لجستیکی را آغاز کند.
نظر شما