ظرفیت ۳۰ میلیارد دلاری تجارت ایران و عراق| لزوم اقناع بغداد به توسعه ترانزیت ریلی کالا با تهران

بازار؛ گروه بین‌الملل: اخیرا یحیی آل اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق اعلام کرده است که حجم معاملات تجاری ایران و عراق می‌تواند به ۳۰ میلیارد دلار برسد.

روابط تجاری ایران و عراق در کوتاه و بلند مدت یک رابطه استراتژیک است و به عقیده کارشناسان اقتصادی، فعالان اقتصادی، صاحبان خدمات و صاحبان صنایع در ایران می‌توانند بهترین استفاده را از تجارت با عراق کسب کنند و این در حالی است که عراق می تواند جایگزین مناسبی برای بازار صادراتی ایران در کشورهای CIS باشد که به دلیل تحریم ها، مشکلات بانکی و حضور رقبای قدر تقریبا از دست رفته است.

به عقیده آل اسحاق، بازار عراق تا ۱۵ سال دیگر از بهترین فرصت صادراتی برخوردار است، اما این به معنای نقطه امن برای ایران در تجارت با عراق نیست چرا که در این کشور نیز رقبایی همچون ترکیه و امارات و چین حضور قوی دارند و با بهبود اوضاع امنیتی عراق به دنبال تسخیر بازارهای صادراتی ایران هستند. به گفته آل اسحاق، عراق تا ۱۰ سال آینده بزرگترین بازار منطقه برای سرمایه گذاری خواهد بود.

به همین منظور مهم ترین اصل در ثبات بازار عراق برای ایران تنوع در سبد صادراتی به این کشور است، به نحوی که غیر از انرژی و برق و گاز سایر کالاها خصوصا اقلامی با ارزش افزوده بالاتر همچون محصولات پزشکی و دارویی و دانش بنیان را نیز به صورت گسترده تری در فهرست صادرات تهران به بغداد گنجانده شود کما اینکه در حال حاضر این محصولات به آسیای جنوبی، آفریقا و آمریکای لاتین نیز صادر می شود.

میزان صادرات ایران به عراق در سال گذشته رقمی حدود ۱۱ میلیارد دلار بوده است و این کشور دومین شریک تجاری ایران به لحاظ واردات کالا از این کشور بوده است و ۲۰ درصد کالاهای صادراتی ایران روانه این کشور شده که رقم بسیار قابل توجهی به شمار می آید. این رقم در سال ۱۴۰۰ حدود ۹ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال ۱۳۹۹ رشد ۲۰ درصدی داشته است.

در ۵ ماهه نخست سال جاری ایران بیش از ۳.۵ میلیارد دلار به عراق صادرات داشته که ۱۸.۳ درصد از صادرات کل ایران را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که سطح روابط اقتصادی ایران و عراق براساس حجم و تراز تجاری دو جانبه ۲۰ میلیارد دلار هدف گذاری شده است و در مقطعی از زمان روابط تجاری دو کشور تا سطح ۱۴ میلیارد دلار هم رسیده است.

با توجه به تمرکز سیاست تجاریی کلان عراق در سه حوزه جذب سرمایه گذاری خارجی، توسعه فعالیت بخش خصوصی و کاهش وابستگی به صادرات نفت، لزوم برنامه ریزی مدون از سوی ایران برای همکاری دامنه دار با عراق در این حوزه ها بیش از پیش احساس می شود

با توجه به تمرکز سیاست تجاریی کلان عراق در سه حوزه جذب سرمایه گذاری خارجی، توسعه فعالیت بخش خصوصی و کاهش وابستگی به صادرات نفت، لزوم برنامه ریزی مدون از سوی ایران برای همکاری دامنه دار با عراق در این حوزه ها بیش از پیش احساس می شود.

همچنین ناترازی روابط تجاری ایران و عراق و سنگینی کفه تجارت به سوی ایران که ناشی از فقدان تنوع و ساختار ناپایدار اقتصاد عراق است، می تواند به پایداری و تداوم تجارت دو جانبه لطمه وارد کند و در این راستا اتخاذ رویکرد جدید از سوی ایران با هدف جلوگیری از به خطر افتادن تجارت با عراق از جمله سرمایه گذاری مشترک بیش از پیش احساس می شود. آل اسحاق پیش‌تر پیشنهاد تشکیل شورای دیپلماسی اقتصادی با عراق را با هدف توسعه صادرات به این کشور همسایه مطرح کرده بود.

ضعف لجستیکی و سطح پایین خدمات بازرگانی در میان بسیاری از کشورهای منطقه و از جمله عراق به چالش های تجارت تهران و بغدد دامن زده است و علی رغم فاصله جغرافیایی کوتاه با کشورهای همسایه، مانع بهره برداری حداکثری از ظرفیت‌های موجود برای توسعه روابط تجاری شده است. این زیرساخت‌ها شامل روابط بانکی، روابط حمل و نقلی به صورت ریلی، جاده‌ای و حتی هوایی، امکانات بندری (خصوصا تعداد ناکافی کانتینرهای یخچال دار)، امکانات گمرکی در ایران و عراق است.

نرکیه طی بیست سال گذشته به جز یکی دو سال، شریک بالاتری نسبت به ایران در بازار عراق بوده است. سال ۲۰۲۲ با رشد جهشی صادرات ترکیه به عراق و همینطور صادرات رو به رشد چین به عراق همراه شد. صادرات ترکیه به عراق در سال گذشته رقمی حود ۱۴ میلیارد دلار صادرات به عراق داشته است و به دنبال افزایش این رقم به ۱۶ میلیارد دلار در سال جاری میلادی است

این در حالی است که ترکیه طی بیست سال گذشته به جز یکی دو سال، شریک بالاتری نسبت به ایران در بازار عراق بوده است. سال ۲۰۲۲ با رشد جهشی صادرات ترکیه به عراق و همینطور صادرات رو به رشد چین به عراق همراه شد. صادرات ترکیه به عراق در سال گذشته رقمی حود ۱۴ میلیارد دلار صادرات به عراق داشته است و به دنبال افزایش این رقم به ۱۶ میلیارد دلار در سال جاری میلادی است.

در همین راستا و به منظور حغظ بازار ایران در عراق، اخیرا فرزاد پیلتن، مدیر کل دفتر غرب آسیا سازمان توسعه تجارت در همایش توسعه پایدار تجارت ایران و عراق در افق ۲۰۲۵ اعلام کرده است که برای توسعه پایدار تجارت بین دو کشور ایجاد بانک و منطقه آزاد مشترک بین دو طرف در دستور کار دولت قرار دارد.

عراق واردکننده بزرگ انواع کالا و خدمات از ابتدایی ترین نوع تا کالا و خدمات با فناوری بالا است. مواد غذایی و محصولات کشاورزی بزرگترین بخش از صادرات ایران به عراق است. بازار عراق به دلیل غیرتخصصی بودن ظرفیت بالایی برای پذیرش کالاهای صنعتی ایران دارد و فرصت مناسبی را برای رشد آنها فراهم می سازد.

با توجه به این شرایط، یک توافقنامه جامع تجاری بین ایران و عراق تا حدود زیادی می تواند مشکلات مذکور را مرتفع کند. انعقاد این توافقنامه می تواند دو فایده مهم برای تجار و تولیدکنندگان ایرانی داشته باشد. اول اینکه با ثبات در قوانین، امکان برنامه ریزی بهتر فراهم می شود و دوم آنکه با کاهش تعرفه های گمرکی، قدرت رقابت محصولات ایرانی در بازار عراق افزایش می یابد.

خط ریلی بصره-شلمچه نقطه استراتژیک تحکیم اتصالات سیاسی-اقتصادی تهران و بغداد

اتصال ریلی عراق و ایران بخشی از یک پروژه راهبردی بزرگ است که جمهوری اسلامی ایران با متحدان و کشورهای همسایه خود به منظور خروج از انزوای کریدورهای اقتصادی انجام داده است. این کریدور ریلی که می‌توان آن را «شرق-غرب» نامید، از ایران، عراق و سپس سوریه می‌گذرد تا به بندر لاذقیه واقع در شرق مدیترانه می‌رسد و از اینجا کالا به اروپا می‌رود.

آغاز ایده پروژه راه آهن بین عراق و ایران و سپس رسیدن به سوریه به بیش از ۱۰ سال قبل باز می‌گردد. راه آهن ایران اعلام کرد که ایران شروع به ساخت خط آهنی خواهد کرد که خلیج فارس را در دریا به دریای مدیترانه متصل می‌کند. در سال ۲۰۱۹، با سفر حسن روحانی، رئیس جمهور وقت ایران به عراق، قرارداد اتصال راه آهن را با ایران امضا شد و در سال ۲۰۲۱، الکاظمی اعلام کرد که عراق به مراحل پیشرفته مذاکرات با ایران در ارتباط با راه آهن رسیده است.

اما شماری از کارشناسان عرب نیز باور دارند که ارتباط ریلی ایران و عراق آورده ای برای بغداد ندارد و عراق تنها به منطقه ترانزیتی برای کالاهای ایرانی و چینی تبدیل می شود که توقف بندر بزرگ فاو و از دست رفتن مهمترین پنجره دریایی اقتصادی عراق را در پی دارد و به درگیریهای سیاسی این کشور دامن میزند. افزون بر این، ایالات متحده تصمیم گرفته تا مرز زمینی بین عراق و سوریه را مسدود و بر آن نظارت کامل داشته باشد تا بدین ترتیب مسیر زمینی منتهی به تهران از طریق عراق به سوریه و لبنان قطع شود.

اما علی رغم تلاش امریکا و اسرائیل برای ممانعت از افزایش وزن ژئوپلیتیکی ایران با استفاده از ظرفیتهای ترانزیتی از طریق مانع تراشی در کریدور ایران، عراق و سوریه، عملیات ریل گذاری خط آهن شلمچه-بصره به عنوان بخشی از کریدور شرق به غرب در اوایل شهریور ماه سال جاری آغاز شد و دو طرف متعهد به اجرای این پروژه طی دو سال آتی شده‌اند.

در حالی که از زمان گذاشتن سنگ بنای پروژه راه آهن بصره – شلمچه مقامات عراقی از جمله محمد شیاع السودانی نخست وزیر این کشور بارها تاکید کرده‌اند که این پروژه تنها برای انتقال مسافران و زائران مورد استفاده قرار خواهد گرفت، اما حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق در شهریور ماه در تهران ، یکی از اهداف این پروژه را افزایش ظرفیت «تبادل کالا» بین دو کشور عنوان کرد.

ایران همواره تاکید کرده است که راه‌اندازی این خط آهن نقش بسیار مهمی در میزان مراودات میان تهران و بغداد در راستای اتحاد بیشتر در عرصه‌های دیپلماتیک ایفا می کند و هدف نهایی ایران از این اتصال ریلی دسترسی به بازار مدیترانه از طریق سوریه است، هرچند که اما این میدان برای ایران چندان هم خالی از رقیب نیست و در این میان ترکیه قصد دارد تا از بندر فاو و ام القصر مسیر ریلی، بزرگراهی و خط لوله انتقال انرژی را تا خاک خود ایجاد کند.

بر همین اساس، تعجیل در اتصال ریل شلمچه – بصره به شبکه ریلی عراق و امتداد آن تا کربلا و در نهایت اتصال آن به شبکه خط آهن سوریه که طی حملات داعش دچار آسیب های فراوان شده و نیازمند بازسازی است، بیش از پیش حس می شود.

در حال حاضر، رقم صادرات ایران به عراق حدود ۱۲ میلیارد دلار در سال است که افزایش ۲۰ درصدی برای سال آینده پیش بینی شده و از این میزان ۹ میلیارد دلار، کالاهای صادراتی بخش خصوصی و مابقی صادرات برق و انرژی از سوی ایران است و که این خط ریلی می تواند نقش مهمی در ترانزیت کالاهای ایرانی به عراق ایفا کند.

در صورت راه اندازی خط آهن شلمچه-بصره، عراق از طریق ایران به بازارهای قفقاز، آسیای میانه و چین راه می باید و برای تامین کالاهای اساسی چون غلات می تواند از مسیر میانبر ایران به روسیه و آسیای مرکزی برسد و هم چنین به راحتی به چین که یکی از مبادی اصلی تامین کالا در این کشور است متصل شود

در صورت راه اندازی این خط آهن، عراق از طریق ایران به بازارهای قفقاز، آسیای میانه و چین راه می باید و برای تامین کالاهای اساسی چون غلات می تواند از مسیر میانبر ایران به روسیه و آسیای مرکزی برسد و هم چنین به راحتی به چین که یکی از مبادی اصلی تامین کالا در این کشور است متصل شود.

خط ریلی شلمچه_بصره همچنین می تواند اتصال ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس را هم افزایش دهد. کشورهای خلیج فارس، دارای طرح خط ریلی گسترده ای به یکدیگر هستند که ایران هم در این میان می تواند از طریق کویت به عربستان متصل شود. اما موضوع اصلی عدم تمایل عراق به میزبانی از کریدورهایی است که اط سایر کشورها نیز عبور می کند و بنابراین ملاحظات عراق در این خصوص برای ایران، عربستان یا کویت نیز موضوعی دیگر است.

از آنجایی که منافع جمهوری اسلامی با عربستان و کویت برای ایجاد یک مسیر ریلی که عربستان را به ایران و سپس آسیای میانه، روسیه و چین دسترسی می دهد، در هم تنیده می شود، لزوم بکارگیری دیپلماسی اقتصادی قوی با هدف متقاعدسازی عراق در توسعه ترانزیت ریلی با ایران بسیار مهم است. بر این اساس، ایران باید مسیر کریدور مقاومت از عراق به سوریه را پیگیری کرده و به مدیترانه متصل شده تا راه را برای صادرات کالا در مدیترانه نیز باز کند

از آنجایی که منافع جمهوری اسلامی با عربستان و کویت برای ایجاد یک مسیر ریلی که عربستان را به ایران و سپس آسیای میانه، روسیه و چین دسترسی می دهد، در هم تنیده می شود، لزوم بکارگیری دیپلماسی اقتصادی قوی با هدف متقاعدسازی عراق در این خصوص و همکاری با ایران بسیار مهم است. بر این اساس، ایران باید مسیر کریدور مقاومت از عراق به سوریه را پیگیری کرده و به مدیترانه متصل شده تا راه را برای صادرات کالا در مدیترانه نیز باز کند.

در حال حاضر عراق دارای ۲۸۰۰ تا ۲۹۰۰ کیلومتر شبکه ریلی از بغداد، بین بصره، اربیل، موصل و کربلا است که در یک منطقه در شمال خاک این کشور وارد خاک سوریه می شود و از آن جا دارای یک مسیر ریلی با ترکیه و یک مسیر در سوریه است. اما این شبکه ریلی عراق به دلیل جنگهای طولانی به مدت بیش از یک دهه به شدت آسیب دیده و تخریب شده و نیازمند بازسازی است.

افزون بر این، ناامنی های کنونی سوریه خصوصا در شمال این کشور میان گروههای نظامی و شبه تروریست عرب مود حمایت ترکیه با گروه پ.ک.ک مورد حمایت آمریکا نیز خود مانع از استفاده از ظرفیت های ترانزیتی در سوریه می شود.

ایران قصد دارد تا ریلی را از مرز عراق و سوریه به سوی دیر الزور و بندر لاذقیه احداث کند. در مارس ۲۰۱۹ ایران و عراق در این زمینه به تفاهماتی دست یافتند که به دلیل مسائل امنیتی آن منطقه هنوز عملیاتی نشده است. زمانی ریل از عراق به مرز سوریه می رسد، یک مسیر شمالی وجود دارد که بین گذرگاه القائم عراق است که به داخل سوریه در بوکمال راه پیدا می کند و از غرب به لاذقیه امتداد خواهد یافت. مسیر جنوبی هم از همین گذرگاه القائم به حمص و دمشق راه خواهد یافت.

نتیجه

عراق از زمان سقوط صدام حسین دیگر تنها نقش همسایه را برای ایران ایفا نکرده و تبدیل به شریکی استراتژیک برای ایران شد و خصوصا طی یک دهه اخیر یکی از مهم ترین مقاصد صادراتی برای ایران به شمار می آید که از قضا همگرایی های بسیاری با ایران در امور منطقه همچون سوریه و یمن و فلسطین و غیره دارد، بنابراین لزوم حفظ بازارعراق به عنوان یک مقصد صادراتی مهم از طریق بهبود شرایط لجستیکی، تنوع در سبد صادراتی و اقداماتی از این دست انکار ناپذیر است.

افزون بر این، اتصال ریلی ایران به عراق و سپس سوریه و مدیترانه از طریق کریدور مقاومت موضوعی بسیار حایز اهمیت برای ایران است، اما با توجه به آسیب فراوان به شبکه های ریلی سوریه و عراق و ناامنی های کنونی در سوریه این موضوع امری زمان بر و نیازمند استقرار ثبات در سوریه است.