بازار؛ گروه بین‌الملل: ارمنستان برای ایران کشوری فراتر از تنها یک همسایه است؛ چرا که روابط نزدیک هر دو کشور با یکدیگر و با روسیه، تقابل در برابر آذربایجان و منافع مشترک در قفقاز موجب شکل‌گیری روابط راهبردی میان دو کشور شده است.
اهمیت راهبردی استان سیونیک ارمنستان برای ایران
با گذشت دو سال و نیم از جنگ بزرگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ تنش‌ها و درگیری‌های مرزی میان ارمنستان و آذربایجان هم‌چنان ادامه دارد. در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ (۶ مهر ۱۳۹۹) نظامیان دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان به مدت شش هفته (۴۴ روز) بر سر منطقه کوهستانی قره‌باغ وارد جنگ شدند که در نهایت به پیروزی باکو انجامید و این دو همسایه در پی میانجیگری روسیه در ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ (۲۰ آبان ۲۰۲۰) توافقنامه آتش‌بس را امضا کردند که طی آن کنترل آذربایجان بر بخش‌هایی از قره‌باغ کوهستانی از سوی ایروان به رسمیت شناخته شد، هرچند که این توافق صلح موجب نشد که اختلافات مرزی میان دو کشور به طور کامل پایان یابد و درگیری‌های جدید میان دو کشور هم‌چنان ادامه دارد.
اما در مرداد ماه ۱۴۰۱ که درگیری نسبتا شدیدی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان به وقوع پیوست، بر خلاف تمامی حملات گذشته، تمرکز ارتش باکو بر حملات به جنوب ارمنستان و محدوده استان سیونیک بود. بعد از این حملات بود که تمامی نگاه‌ها به سوی هدف‌گذاری الهام علی‌اف برای اجرایی کردن طرح "دالان بین المللی تورانی" با حمایت ترکیه و اسرائیل جلب شد.
متعاقبا آشکار شد که علی‌اف، با همراهی متحدان خود قصد دارد دالان «زنگزور- لاچین» یعنی شاه‌راه ارتباطی برای پیوند آسیا و اروپا را کنترل کند. منطقه زنگزور در شرق ارمنستان و در محدوده استان «سیونیک» یعنی کانون حملات جدید ارتش آذربایجان قرار دارد. سیونیک از شرق توسط جمهوری آذربایجان و از غرب توسط نخجوان احاطه شده است و فقط مرز ۴۴ کیلومتری از جنوب با جمهوری اسلامی ایران دارد. این گذرگاه، ارمنستان را به منطقه قره باغ کوهستانی متصل می‌کند.
دولت جمهوری آذربایجان طی ماه‌های اخیر به صورت آشکار و پنهان انگیزه خود برای تسلط بر این منطقه را پنهان نکرده است. بنا بر ادعای دولت ارمنستان، از اواخر آذر ۱۴۰۱ تا اردیبهشت سال جاری کریدور لاچین را مسدود کرده بود. دولت باکو با این اقدام منطقه "آرتساخ" (قره باغ) را در محاصره قرار داده است؛ چرا که این گذرگاه تنها مسیر اتصال ارامنه قره باغ به ارمنستان است.
جنوب ارمنستان و دالان زنگزور – لاچین، نه تنها برای باکو و ایروان بلکه برای ایران دارای اهمیت استراتژیک ویژه است. در صورت کنترل باکو بر استان سیونیک ارمنستان، عملا بخشی از راه ارتباطی ایران با ارمنستان و به تبع آن ارواسیا و اروپا در اختیار آذربایجان و متحدان‌اش قرار می‌گیرد. این مسیر محل سالانه میلیون‌ها دلار تجارت خارجی ایران با همسایگان و حتی کشورهای اروپایی است
جنوب ارمنستان و دالان زنگزور – لاچین، نه تنها برای باکو و ایروان بلکه برای ایران دارای اهمیت استراتژیک ویژه است. در صورت کنترل باکو بر این استان، عملا بخشی از راه ارتباطی ایران با ارمنستان و به تبع آن ارواسیا و اروپا در اختیار آذربایجان و متحدان‌اش قرار می‌گیرد. این مسیر محل سالانه میلیون‌ها دلار تجارت خارجی ایران با همسایگان و حتی کشورهای اروپایی است. اساسا کنترل باکو بر استان سیونیک می‌تواند به کانون برای حضور نظامی اسرائیل در مرز شمالی ایران در منطقه زنگزور تبدیل شود. همچنین، کنترل این منطقه موجب خواهد شد که آنکارا و باکو دست بالا را در زمینه انرژی و ترانزیتی نسبت به تهران داشته باشند.
تهران نیز با آگاهی از چنین اهمیتی، طی ماه‌های گذشته با حساسیت ویژه تحولات میان دو کشور را پی‌گیری کرده است. برگزاری رزمایش سپاه در منطقه عمومی رود ارس و بازگشایی کنسول‌گری ایران در شهر قاپان استان سیونیک ارمنستان، از جمله واکنش‌های ایران به این موضوع بوده است.
حالا برخی ناظران بر این باور هستند که اسرائیل با آگاهی از حساسیت‌ها و نگرانی‌های ایران، قصد دارد پای تهران را به جنگ آذربایجان با ارمنستان باز کرده تا از این طریق بهانه لازم را برای حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران کسب کند.
از سوی دیگر، ۲۰ کیلومتر از جاده قاپان - گوریس ارمنستان پس از جنگ سال ۲۰۲۰ آذربایجان و ارمنستان بر سر قره باغ، به کنترل نیروهای آذربایجان درآمده است. طی یک سال و اندی گذشته دریافت عوارض از کامیون‌های ایرانی عازم ارمنستان از سوی دولت آذربایجان سبب اختلافاتی بین دو کشور همسایه شده است. برای هر کامیون عبوری ایرانی ۱۳۰ دلار عوارض هنگام رفت و ۱۳۰ دلار نیز هنگام برگشت اخذ می‌شود که این مبلغ بسته به نوع محموله و اندازه کامیون‌ها گاهی از مبلغ فوق الذکر نیز فراتر می‌رود.
جاده قاپان - گوریس بخشی از کریدور ارتباطی شمال – جنوب ایران به منطقه قفقاز و خاک ارمنستان است و در همین راستا ایران و ارمنستان برای خلاصی از سخت گیریهای ترانزیتی دولت آذربایجان یک مسیر جایگزین دارند که هنوز تکمیل نشده است و در صورت تکمیل دیگر نیازی به عبور کامیون‌های ایرانی از مسیر قاپان - گوریس نیست. مسیر جایگزین کوهستانی است و نیاز به احداث یک تونل ۸ کیلومتری دارد
جاده قاپان - گوریس بخشی از کریدور ارتباطی شمال – جنوب ایران به منطقه قفقاز و خاک ارمنستان است و در همین راستا ایران و ارمنستان برای خلاصی از مزاحمت‌های دولت آذربایجان یک مسیر جایگزین دارند که هنوز تکمیل نشده و در صورت تکمیل عملیات احداث این مسیر، نیازی به عبور کامیون های ایرانی از مسیر کاپان - گوریس نخواهد بود. مسیر جایگزین به دلیل کوهستانی بودن و نیاز به احداث یک تونل ۸ کیلومتری برای تکمیل، نیاز به سرمایه‌گذاری چند صد میلیون دلاری دارد.
در همین راستا ابوالفضل ظهره‌وند، سفیر اسبق ایران در ایتالیا و افغانستان و تحلیلگر سیاسی، با اشاره به اهمیت استراتژیک استان سیونیک برای ایران و طرح ارمنستان برای احداث تونلی در این منطقه با هدف اتصال آن به ایران، گفته بود در صورت احداث این تونل ۸ کیلومتری در استان سیونیک، مسیر سیونیک به ایروان به راحتی گشوده خواهد شد که لازمه تحقق این پروژه انتقال امکانات و ظرفیت فنی و مهندسی ایران به مکان مورد نظر برای اجرای پروژه از طریق قراردادهای بلند مدت با ارمنستان و با هدف مشارکت در احداث تونل است.
این اقدام برای ایران یک برد تاریخی محسوب شده و سبب خروج ارامنه از این بن بست و موانع طبیعی می شوند، چرا که به سبب شرایط جغرافیایی کوهستانی و پر و پیچ خم منطقه سیونیک امکان ایجاد یک شاخه از کریدور شمال - جنوب به سوی ایروان وجود ندارد. بر اساس گزارش رادیو دولتی ارمنستان و اعلام سورن پاپیکیان، وزیر زیرساختهای ارمنستان قرار است احداث این تونل دو یک تونل دیگر در مسیر سیسیان به کاجاران و آگاراک، در مرز ایران، به مناقصه گذاشته شود.
با اجرای این طرح، جاده شمال به جنوب ارمنستان، از ۵۵۰ به ۴۹۰ کیلومتر کاهش پیدا کرده، و دسترسی ارمنستان و ایران را به دریای سیاه، آسانتر خواهد کرد.
اهمیت استراتژیک استان سیونیک برای ایران تا حدی است که آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی، در تاریخ ۲۸ تیر ۱۴۰۱ در دیدار با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان، گفته بودند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد؛ چرا که این مرز، یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.»
ایشان همچنین در دیدار آقای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز اعلام کرده بودند: «جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته‌شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد.»
البته جدا از اهمیت راهبردی استان سیونیک برای ایران، تهران و ایروان به سبب روابط اقتصادی و سیاسی بسیار نزدیک و دوستانه همواره از گسترش مناسبات در تمامی زمینه‌ها استقبال کرده‌اند و در طی سال های اخیر روابط آرام و بی‌تنشی را سپری کرده‌اند.
در همین راستا، قرار است یک هیات تجاری و فناوری ایرانی از ۲۲ تا ۲۵ شهریور ماه به کشور ارمنستان اعزام شود. پیش از اعزام شرکت‌ها به کشور ارمنستان مطالعات میدانی در حوزه‌های تخصصی این شرکت‌ها و فرآیند متناظریابی برای آن‌ها انجام می‌شود.
در حال حاضر بیش از ۴۰ مجموعه ایرانی در ارمنستان فعالیت می‌کنند، اما از یک مرکز عرضه، لجستیک و بارانداز واحد برخوردار نیستند که مقرر شده با همکاری تجار ایرانی مقیم ارمنستان این فرایند اجرایی شود در حالی که از طرفی طرف ارمنی نیز اظهار تمایل کرده تا فضای بازتری برای حضور شرکت‌های ایرانی در مناقصات ایجاد کند تا حضور شرکت‌های ایرانی در این کشور تسهیل شود.
اهمیت ارمنستان برای ایران از روابط تجاری تا پل ارتباطی با اوراسیا
پاشنه آشیل اقتصاد ارمنستان را می‌توان عدم منابع مکفی منابع نفتی و گازی دانست. یکی از موانع اصلی ارمنستان برای گسترش تجارت با سایر کشورهای جهان، محصور بودن در خشکی و عدم دسترسی به دریا است. همین موضوع نیاز ارمنستان را به همسایگان برخوردار از این امتیاز به مانند ایران بیشتر کرده است و با توجه به این که دو همسایه مهم این کشور یعنی ترکیه و جمهوری آران رابطه سیاسی چندان مناسبی با این همسایه شمالی ایران ندارند می توان گفت یک فرصت تجاری کم نظیر برای ایران و سایر همسایگان و کشورهای نزدیک به ارمنستان خصوصا برای کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا که از امتیازات ویژه‌ای برای تجارت با یکدیگر برخوردار هستند، فراهم آمده است.
بنا به اظهارات علیرضا پیمان پاک رئیس سابق سازمان توسعه تجارت، ایران پس از روسیه و چین سومین کشور صادرکننده به ارمنستان است و ارزش اقلام صادراتی تهران به ایروان در سال گذشته بالغ بر ۴۳۰ میلیون دلار بوده است.این رقم در ۴ ماهه ابتدایی امسال حدود ۱۳۳ میلیون دلار بوده است و ایران در مقابل حدود ۳ میلیون دلار واردات از ارمنستان داشته است.
روابط اقتصادی ایران و ارمنستان تنها به صادرات و واردات ختم نمی‌شود و پروژه‌هایی چون تبادل گاز و برق، حضور خودروسازان ایرانی در ارمنستان، تولید لوازم خانگی ایرانی در داخل ارمنستان به صورت تولید مشترک، برگزاری نمایشگاه‌های مختلف و احداث پالایشگاه نمونه‌هایی از برنامه‌های مشترک ایران با ارمنستان به شمار می‌رود. همچنین مرکز تجاری ایران در این کشور با جدیت به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد
البته روابط اقتصادی دو کشور تنها به صادرات و واردات ختم نمی‌شود و پروژه‌هایی چون تبادل گاز و برق، حضور خودروسازان ایرانی در ارمنستان، تولید لوازم خانگی ایرانی در داخل ارمنستان به صورت تولید مشترک، برگزاری نمایشگاه‌های مختلف و احداث پالایشگاه نمونه‌هایی از برنامه‌های مشترک ایران با ارمنستان به شمار می‌رود. همچنین مرکز تجاری ایران در این کشور با جدیت به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد.
اما به طور کلی، با وجود ظرفیت‌های بالای تجارت ایران و ارمنستان، سهم ایران از بازار ارمنستان چشم‌گیر نیست و این در حالی است ایران به سبب عضویت در دو پیمان اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری‌های اکو از ظرفیت‌های بالایی برای گسترش روابط تجاری با این همسایه شمالی خود برخوردار است. دو کشور رقم ۳ میلیارد دلار تجارت دوجانبه سالانه را هدف گذاری کرده‌اند.
بلوک اقتصادی اوراسیا شامل روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس است. ایران از سال ۱۳۹۸ به عضویت اتحادیه اوراسیا درآمد. براین اساس ایران شامل تخفیفات تعرفه‌ای می‌شود. تعرفه پنج کشوری که عضو اوراسیا هستند صفر است، اما تا زمانی که روند عضویت ایران در این اتحادیه کامل نشود، تعرفه‌ها برای ایران به صورت ترجیحی خواهد بود و بنابراین لزوم شتاب ایران برای عضویت کامل در اوراسیا به عنوان سازمانی اقتصادی که دلار در محوریت تجارت آن قرار ندارد برای ایران که در انزوای اقتصادی به سر می برد و در تجارت خارجی خود مشکلات بانکی فراوان دارد موقعیتی طلایی به شمار می‌آید و بر این اساس ارمنستان را می توان پل ارتباطی ایران و اوراسیا در نظر گرفت.
بر اساس آمار گمرک ایران، روابط تجاری ایران و ارمنستان پس از امضای توافقنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اکتبر ۲۰۱۹ (سال ۱۳۹۸) به طور چشمگیری گسترش یافته است. بر اساس قرارداد تجارت ترجیحی سه ساله، اتحادیه اوراسیا و تهران موظف شده‌اند که شرایط دستیابی به یک طرح تجارت آزاد کامل برای کالاهای اساسی بدون تعرفه را بپذیرند. ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه کشورهای عضو این اتحادیه هستند.
در صورت عضویت کامل ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایران دسترسی بهتری به بازارهای اوراسیا، روسیه و اروپا خواهد داشت. این امر، همچنین دسترسی کشورهای عضو را به خلیج‌فارس با رشد تجارت، افزایش داده و انگیزه قوی تری برای هر دو طرف (ایران و سایر اعضای اوراسیا به منظور دنبال کردن منافع مشترک در کشورهای ثالث مانند شامات ایجاد می کند.
بر همین اساس، با رفع انسداد راه‌های تجاری منطقه‌ای در درازمدت، ارمنستان به بازارهای شام دسترسی پیدا می‌کند و از طریق راه آهن به شرق مدیترانه می‌رسد؛ یعنی در حقیقت، جمهوری اسلامی باید این پروژه را تسهیل کند تا ارمنستان از طریق ایران و نه ترکیه به دریاها دسترسی داشته باشد.
نتیجه
در صورت کاهش تنش ها در منطقه قفقاز، توسعه زیر ساخت‌های تجاری در ایران و عضویت کشور در اتحادیه اوراسیا، می‌توان شاهد افزایش حجم تجارت ایران با اوراسیا و شرق اروپا از طریق ارمنستان، در کنار سایر مسیرهای دریایی (بنادر شمالی به روسیه و قزاقستان)، زمینی و ریلی (از آذربایجان به روسیه) بود.
ارمنستان تنها عضو اوراسیا است که از صادرات بدون تعرفه به بازارهای این بلوک اقتصادی برخوردار می‌باشد، از طرفی به دلیل آنکه با ایران مرز زمینی دارد، توافقنامه موقت منطقه آزاد تجاری ایران و اوراسیا فرصت‌هایی را برای کشورهای عضو اوراسیا ایجاد می کند تا از منطقه آزاد مغری به عنوان سکوی پرتاب برای ورود به بازار ایران استفاده کنند.
نظر شما