پتانسیل عظیم ایران و ژاپن با اقتصادهایی نامتقارن؛ انرژی، صنعت و ترانزیت اضلاع مثلت همکاری دوجانبه

بازار؛ گروه بین‌الملل: تغییر قدرت از غرب به سوی شرق و رقابت آمریکا و چین در شرایط کنونی و هم‌چنین رویکرد نگاه به شرق فعلی ایران تاثیر بسزایی بر روابط تهران و توکیو گذاشته است.

شبه جزیره ژاپن در آسیای شرقی و شمال غربی اقیانوس آرام واقع شده است. ژاپن از شمال با روسیه، از غرب با دریای ژاپن، چین، کره شمالی و کره جنوبی مرز آبی دارد. ژاپن یکی از قدرت‌های اصلی اقتصادی جهان و چهارمین اقتصاد بزرگ جهان پس از چین، آمریکا و هند است. تولید ناخالص این کشور در سال 2021 رقمی حدود 4.941 تریلیون دلار بوده است.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه به تازگی و برای نخستین بار از آغاز به کار دولت سیزدهم به «توکیو» سفر کرده است. وی در گفت‌وگوهایی که با مقام‌های عالی‌رتبه ژاپن از سر گذراند، ایده طراحی نقشه راه همکاری‌های بلندمدت ایران و ژاپن را مطرح کرد که دربرگیرنده همه ابعاد همکاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی و نقش‌آفرینی نیرومندتر ژاپن در همکاری‌های متنوع با ایران و منطقه خواهد بود.

سفر اخیر امیرعبداللهیان به توکیو در شرایطی که ایران در مواجهه با سیاست تحریمی «واشنگتن» راه‌های تازه‌ای را در روند سیاست خارجی خود جست‌وجو می‌کند، می‌تواند توسعه‌دهنده رابطه دوجانبه تهران- توکیو باشد. رابطه ایران و ژاپن که توکیو یکی از چند قدرت برتر اقتصادی جهان به شمار می‌آید تاکنون چیزی بیش از تبادلات نفتی و مواد اولیه نبوده و با ظرفیت‌های موجود ایران تناسب چندانی نداشته است

این سفر در شرایطی که ایران در مواجهه با سیاست تحریمی «واشنگتن» راه‌های تازه‌ای را در روند سیاست خارجی خود جست‌وجو می‌کند، پدیدآورنده فرصت جدیدی است که می‌تواند توسعه‌دهنده رابطه دوجانبه تهران- توکیو باشد. رابطه ایران و ژاپن که توکیو یکی از چند قدرت برتر اقتصادی جهان به شمار می‌آید تاکنون چیزی بیش از تبادلات نفتی و مواد اولیه نبوده و با ظرفیت‌های موجود ایران تناسب چندانی نداشته است.

تفاوت‌های ایران و ژاپن در حوزه اقتصاد

ژاپن با اقتصادی پیشرفته عمده رشد اقتصادی خود را مدیون نوآوری و پیشرفت‌های تکنولوژیک است، درحالی‌ که اقتصاد درحال‌ توسعه ایران، عمده قدرت خود را مدیون مواهب طبیعی هم‌چون نفت و گاز و منابع معدنی است. بر اساس آمارهای «صندوق بین‌المللی پول»، در سال ۲۰۱۸ اقتصاد ژاپن با اندازه ۶۳/ ۵ هزار میلیارد دلاری (براساس برابری قدرت خرید)، پس از اقتصادهای چین، آمریکا و هند، چهارمین اقتصاد بزرگ دنیا بوده است. براساس این آمارها، در این سال حجم تولید ناخالص داخلی ایران براساس معیار برابری قدرت خرید ۶۵/ ۱ هزار میلیارد دلار بود که ایران را در رده ۱۸ اقتصاد بزرگ دنیا قرار داده است. البته وضعیت جمعیتی، چشم‌اندازی متفاوت از آینده اقتصاد دو کشور رقم خواهد زد. یکی از مهم‌ترین چالش‌های حال‌حاضر اقتصاد ژاپن جمعیت‌ سالخورده و روند کاهشی جمعیت نیروی‌کار است.

براساس آمارهای «سازمان ملل»، جمعیت ژاپن تا سال ۲۰۰۹ روندی افزایشی داشت و در این سال به اوج خود یعنی ۵/ ۱۲۸ میلیون نفر رسید، اما پس از آن رشد جمعیت نزولی شد و در واقع جمعیت ژاپن به سرعت در حال پیر شدن است. به‌دنبال کاهش جمعیت نیروی‌کار و حرکت به سمت‌ مصرف‌ بیشتر، رشد اقتصادی و بهره‌وری این کشور به شدت محدود خواهد شد. در نهایت دولت برای تامین مالی مخارج جمعیت سالخورده با چالش‌های مالی گسترده مواجه خواهد شد، آن هم با وجود کاهش درآمدهای مالیاتی. در عوض ایران در آغاز یک فرصت پنجره جمعیتی قرار دارد، پنجره‌ای که در آن جمعیت نیروی‌کار و جوان طی سه دهه آینده افزایش خواهد یافت؛ امری که موقعیتی منحصر به فرد برای ایجاد رشد و توسعه اقتصادی فراهم خواهد کرد.

انرژی، صنعت و ترانزیت اضلاع مثلث همکاری اقتصادی ایران و ژاپن

ایران و ژاپن با توجه به ایدئولوژی حاکم بر دو کشور، نگاهی متفاوت و بعضا متضاد به نظام بین‌الملل دارند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، ایران سیاست «نه شرقی، نه غربی» و عدم تعهد را دنبال کرد که با توجه به سیاست خارجی تجدیدنظرطلبانه، این سیاست دارای تضاد ایئولوژیک با نظم بین‌المللی حاکمه و نظام لیبرال است و اساس آن را آمریکاستیزی تشکیل می‌دهد.

در عین حال، ژاپن یکی از بازیگران اصلی نظم لیبرال و متحد مهم ایالات متحده در نظام بین‌الملل است. از این رو، رشد تعاملات ایران با چین و همکاری نظامی با کره شمالی موجبات نگرانی ژاپن را فراهم آورده است.

ژاپن حدود ۹۰ درصد نفت خود را از خلیج فارس وارد می‌کند و ایران یکی از بزرگترین فروشندگان نفت به ژاپن پیش از تحریم‌ها بوده است و متعاقبا در پی تحریم‌ها ژاپن برای تامین انرژی مورد نیاز خود وارد دادوستد با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس شده است و این وابستگی به انرژی خلیج فارس، امنیت ترانزیت انرژی این منطقه را برای ژاپن حیاتی کرده است

البته روابط تهران و توکیو در طول تاریخ روابط دوستانه‌ای را تجربه کرده‌اند. هم‌چنین، ژاپن حدود ۹۰ درصد نفت خود را از خلیج فارس وارد می‌کند و ایران یکی از بزرگترین فروشندگان نفت به ژاپن پیش از تحریم‌ها بوده است و متعاقبا در پی تحریم‌ها ژاپن برای تامین انرژی مورد نیاز خود وارد دادوستد با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس شده است و این وابستگی به انرژی خلیج فارس، امنیت ترانزیت انرژی این منطقه را برای ژاپن حیاتی کرده است.

از آنجایی که ژاپن جزیره‌ای مجزا از سایر کشورها است، امکان انتقال نفت و گاز از طریق خط لوله به داخل این کشور وجود ندارد، از این رو تمام نفت وارداتی از طریق نفتکش و گاز نیز از طریق تانکرهای LNG به کشور وارد می‌شود.

این مسئله در حالی مطرح است که ایران هم از نظر منابع انرژی و هم از منظر امنیت خلیج فارس، برای ژاپن مهم است. ایران یکی از دو منبع اصلی نفت ژاپن قبل از انقلاب ۱۹۷۹ ایران بود که پس از آن، برای بیش از سه دهه در قرن بیستم، همچنان در رتبه سوم یا چهارم قرار داشته است. ژاپن هیچ میراث منفی استعماری در ایران نداشته و دارای سابقه مقاومت در برابر فشارهای آمریکا برای قطع روابط اقتصادی ژاپن و ایران نیست. اما وام توکیو برای پروژه برق-آبی مسجد سلیمان و امتیاز میدان نفتی آزادگان از جمله همکاری‌های میان تهران و توکیو بوده است.

هم‌چنین، در سال ۲۰۰۳، سهم ایران از واردات نفت ژاپن ۱۶ درصد بود. قبل از تحریم‌ها در سال ۲۰۰۶ نیز، ژاپن به ایران به عنوان یکی از منابع اصلی انرژی خارجی خود متکی بود. حتی در دوران تحریم‌ها، سطح واردات ژاپن از نفت ایران قابل توجه و تقریباً ۱۲ درصد از کل واردات انرژی گزارش شد یعنی تا زمانی که دولت باراک اوباما، رئیس جمهوری پیشین آمریکا فشار بر متحدان خود را برای پیروی قوی‌تر از رژیم تحریم‌ها در سال ۲۰۱۲ افزایش داد. با این وجود، توکیو توانست برخی از شرکت های خود را متقاعد کند که راهی برای ادامه فعالیت خود در ایران بیابند.

در پی زمین لرزه و سونامی در شهر فوکوشیما ژاپن در سال 2011 نیروگاه هسته‌ای این شهر آسیب دید و به دلیل عدم تامین ایمنی لازم تمامی نیروگاههای هسته‌ای ژاپن تعطیل شد که متعاقبا وابستگی این کشور به سوخت های فسیلی به ویژه نفت و در مرتبه بعدی گاز و زغال سنگ برا در پی داشت و به ناچار سوخت‌های فسیلی جایگزین انرژی هسته‌ای شدند، بنابراین در صورت لغو تحریم ها و احیای برجام ژاپن نیازمند به واردات سوخت‌های فسیلی قطعا علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری درحوزه نفت و گاز ایران خواهند بود. هم‌چنین حتی به رغم خروج آمریکا از برجام ژاپن در سال 1397 یک هیات بلند پایه تجاری به ایران اعزام کرد که معاون وزیر اقتصاد، تجارت و صنعت ژاپن در راس این هیات حضور داشت و متشکل از مدیرانی از ۲۱ شرکت ژاپنی از صنایع مختلف ژاپن در زمینه‌های نفت، گاز، پتروشیمی، حمل و نقل، بانک و بیمه به نمایندگی از ۲۰۰شرکت ژاپنی بود تا در مورد روابط دو کشور در دوران پساتحریم گفت‌وگو کنند.

حتی شینزو آبه نخست وزیر فقید ژاپن در سال 2016 به ایران سفر کرد و برای احیای برجام میان ایران و غرب دست به کار شد، اما توسل دونالد ترامپ رئیس جمهوری پیشین آمریکا به اهرم فشار حداکثری علیه ایران و هم‌چنین فشار به سایر کشورها برای به حداقل رساندن تعاملات اقتصادی با ایران به نتیجه رسیدن کار را بسیار دشوار کرد.

بر این اساس، ژاپن مشتاق است جریان واردات انرژی از ایران را که در نتیجه تحریم‌ها تا حد زیادی محدود شده بود، از سر بگیرد. به این ترتیب، این کشور سعی کرده در روابط ایران و آمریکا و تنش در خلیج فارس میانجیگری کند. البته ایران نیز متقابلا بسیار علاقه‌مند به واردات صنعت و تکنولوژی از ژاپن خصوصا در حوزه‌های پزشکی است و بر این اساس امیرعبداللهیان در دیدار با کاتسونوبو کاتو وزیر بهداشت ژاپن خواستار افزایش تعاملات توکیو با تهران در حوزه‌های دارویی و محصولات پزشکی شده است.

البته بنا به اظهارات کازو توشی آیکاوا، سفیر ژاپن در ایران در زمان پاندمی کرونا ژاپن بیش از 5 میلیون دز واکسن به ایران ارسال کرده است و امکانات پزشکی هم‌چون سی تی اسکن و ام آر تی در اختیار ایران قرار داده است که ارزش آن حدود 400 میلیون دلار بوده است. البته در پی توافق هسته‌ای، ایران و ژاپن تفاهم نامه ای در خصوص همکاری های پزشکی همچون احداث بیمارستان و مرکز غربالگری سرطان در ایران به ارزش 10 میلیارد دلار امضا کردند اما خروج آمریکا از برجام این معامله را بر هم زد.

این در حالی است که در حوزه‌هایی چون توسعه فناوری، حمل و نقل ریلی و زیرساخت‌ها، خودروسازی، گردشگری و میادین گازی و بسیاری صنایع می‌توان از ظرفیت عظیم شرکت‌های ژاپنی بهره برد و متقابلا سبد صادراتی ایران به ژاپن را که عمدتا شامل فرش ایرانی، فرش ماشینی، خاویار، زعفران، خشکبار، میگو و خرما است را با مواردی همچون نفت و انرژی سنگین‌تر و متنوع‌تر کرد. چرا که در حال حاضر علی‌رغم تحریم‌های غربی علیه روسیه ژاپن تنها در دو ماهه ابتدایی سال جاری حدود 750 هزار بشکه نفت از روسیه آن هم به قیمتی بالاتر از سقف قیمت غرب خریداری کرده است.

متاسفانه به علت مشکلاتی چون تحریم‌ها، مشکل انتقال پول و هم‌چنین مشکلات لجستیکی حجم تجارت ایران و ژاپن در سال 1400 کم‌تر از 30 میلیون دلار بوده که بیشتر از سوی ژاپنی‌ها و بصورت واردات شکل گرفته است که آن هم عمدتا از طریق کشورهای ثالث بوده است، اما در اوایل دهه 80 خورشیدی حجم تعاملات اقتصادی دو طرف با احتساب صادرات نفت ایران به ژاپن بیش از 1.5 میلیارد دلار بوده است.

اما متاسفانه به علت مشکلاتی چون تحریم‌ها، مشکل انتقال پول و هم‌چنین مشکلات لجستیکی و حل و نقل حجم تجارت ایران و ژاپن در سال 1400 کم‌تر از 30 میلیون دلار بوده که بیشتر از سوی ژاپنی‌ها و بصورت واردات شکل گرفته است که آن هم عمدتا از طریق کشورهای ثالث بوده است و این در حالی است که در اوایل دهه 80 خورشیدی حجم تعاملات اقتصادی دو طرف با احتساب مواردی چون گازهای مایع بوتان و پروپان و مخطوط هیدروکربورها، به ژاپن بیش از 1.5 میلیارد دلار بوده است.

توسعه کشتیرانی دریایی یکی از حیاتی‌ترین اهداف ژاپن در دهه‌های گذشته بوده است. بر این اساس، سفیر ژاپن در تهران با هدف سرمایه‌گذاری در بندر شهید رجایی استان هرمزگان با ابراز امیدواری از بازگشت تجارت ایران و ژاپن به حالت قبل، گفته که مسیرهای حمل و نقل سریعتر و امنیت بالا، ایران را به بهترین نقطه ترانزیتی تبدیل کرده است. با بهره مندی از پایانه های کانتینری مدرن و تجهیزات بندری، ۸۰ درصد کل تخلیه و بارگیری (۱۴۰ میلیون تن در سال) در بنادر ایران را کشتی شهید رجایی به خود اختصاص داده است. این بندر نیز در داخل تنگه هرمز قرار دارد که روزانه حدود ۱۸ میلیون بشکه نفت از آن عبور می کند.

هم‌چنین ایران با استقرار در چهارراه ترانزیت جهان می‌تواند دسترسی ژاپن را به آسیای میانه و قفقاز و هم‌چنین اروپا از طریق کریدور شمال - جنوب که به نوعی رقیب طرح یک کمربند - یک جاده است فراهم کند. زیرا عملا با ورود به ایران ژاپن وارد یک بازار 600 میلیونی می‌شود.

نتیجه

روند آینده روابط دوجانبه بین ژاپن و ایران تا حد زیادی به اقدامات ایالات متحده به عنوان بخشی از سیاست خود در قبال ایران، به ویژه در رابطه با تحریم ها و برجام بستگی دارد، زیرا در حالی که احیای برجام گزینه‌ای مطلوب برای ژاپن برای تامین انرژی است، کابینه کیشیدا و دولت‌های آینده در توکیو ممکن است در جنگ جاری روسیه و اوکراین وسوسه شوند تا روابط واردات انرژی خود با ایران را احیا کنند و به وابستگی انرژی خود به روسیه پایان دهد. بر این اساس ژاپن در تلاش است تا پس از چین و هند به یک سرمایه گذار مهم جدید در بنادر ایران تبدیل شود.

ایران در «استراتژی اقیانوس هند و آرام آزاد و باز » برای تامین انرژی ژاپن از یک سو و مهار چین از سوی دیگر جایگاه مهمی دارد. همچنین، کریدور شمال_جنوب که هند را به آسیای مرکزی و روسیه متصل می کند، برای ژاپن در مهار یک کمربند_یک جاده چین اهمیت دارد.