بازار؛ گروه بین‌الملل: خلیج فارس محل استقرار میادین مشترک گاز و نفت بوده که اغلب محل مناقشه بین کشورهای منطقه بر سر مالکیت و نحوه اجرای استخراج مشترک است. از جمله این میادین می‌توان به «آرش/الدره» بین کویت، عربستان سعودی و ایران اشاره کرد که از زمان کشف آن در سال ۱۹۶۷، موضوع اختلاف بین سه کشور باقی مانده است.
در حالی که بخشی از میدان مشترک گازی آرش/الدره در داخل آب‌های سرزمینی ایران قرار دارد، ریاض و کویت، حقوق ایران را مورد مناقشه قرار داده و هرگونه حق مالکیت را انکار می‌کنند. منبع اصلی اختلاف بین دولت‌ها حول فقدان مرزهای دریایی مشخص شده است.
شعله‌ور شدن اختلافات
ریشه‌های این اختلاف را می‌توان در دهه ۱۹۶۰ جستجو کرد، زمانی که ایران و کویت به ترتیب به شرکت نفت انگلیس و ایران (بریتیش پترولیوم کنونی) و رویال داچ شل امتیازات دریایی اعطا کردند. همپوشانی امتیازات در بخش شمالی میدان که براساس برآوردها ذخایر گاز قابل بازیافت حدود ۲۲۰ میلیارد متر مکعب (هفت تریلیون فوت مکعب) را در خود جای می‌دهد، جرقه درگیری اولیه را زد.
در مقایسه با گفت‌وگوی تهران، مذاکرات بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) یعنی کویت و عربستان سعودی بر سر میدان مشترک واقع در منطقه بی‌طرف بین دو همسایه، کمتر مورد مناقشه بوده است
تلاش‌ها برای حل و فصل این مناقشه از طریق مذاکرات بین ایران و کویت سال‌هاست که ادامه دارد، اما راه‌حل قابل قبول دوجانبه همچنان مبهم باقی مانده است. در سال ۲۰۰۱، ایران تجهیزات حفاری دریایی را در تلاش برای تشویق همکاری و ایجاد توافق برای استخراج مشترک مستقر کرد. با این حال، مخالفت کویت منجر به خروج ایران از این منطقه شد. در مقایسه با گفت‌وگوی تهران، مذاکرات بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) یعنی کویت و عربستان سعودی بر سر میدان مشترک واقع در منطقه بی‌طرف بین دو همسایه، کمتر مورد مناقشه بوده است.
با وجود توقف موقت در سال ۲۰۱۳، ریاض و کویت در نهایت در سال ۲۰۲۲ به توافقی جهت بهره‌برداری مشترک از میدان گازی دست یافتند. اما غیبت ایران در مذاکرات و توافق نهایی دوجانبه کویت و عربستان توسط سعید خطیب زاده سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران به شدت محکوم و آن را «غیرقانونی» خواند. تنش‌ها پیرامون میدان آرش در ماه گذشته دوباره بالا گرفت و محسن خجسته مهر، رئیس شرکت ملی نفت ایران، آمادگی ایران برای آغاز عملیات حفاری در میدان مشترک گازی را اعلام کرد. پیش از این اظهارات، شرکت ملی نفت ایران توسعه میادین مشترک نفت و گاز را در اولویت قرار داد و مطالعات اولیه و بررسی‌های لرزه نگاری میدان از قبل تکمیل شده بود.
در پی آن سعد البراک، وزیر نفت کویت، حقوق ایران در مورد میدان گازی را رد کرد و آن را نقض اصول اساسی روابط بین الملل دانست و از ایران خواست برای ایجاد مرزهای دریایی شفاف وارد مذاکره شود. یک منبع نزدیک به وزارت خارجه کویت اعلام کرد: «منطقه دریایی که میدان الدره در آن قرار دارد، بخشی از سرزمین‌های دریایی دولت کویت بوده و منابع طبیعی آن بین کویت و عربستان سعودی مشترک است». یک روز بعد، در ۵ ژوئیه، عربستان سعودی ادعای کویت را تکرار و از ایران دعوت کرد تا مرزهای دریایی خود را تعیین کند. براساس ادعای ریاض، میدان آرش مشترکاً متعلق به «عربستان سعودی و دولت کویت» است و آنها به تنهایی از حقوق کامل حاکمیتی برای بهره برداری از ثروت در آن منطقه برخوردارند.
چرا میدان گازی آرش مهم است؟
پیش‌بینی می‌شود که میدان مشترک گازی آرش/الدره روزانه ۱ میلیارد فوت مکعب گاز تولید کند که معادل ۸۴۰۰۰ بشکه میعانات گاز طبیعی در روز است. این امر میدان را برای هر سه کشور درگیر حیاتی می‌کند. ایران باوجود داشتن دومین ذخایر بزرگ اثبات شده گاز جهان پس از روسیه، به دلیل تحریم‌های پایدار و یکجانبه آمریکا نتوانسته است از ظرفیت کامل خود استفاده کند.
ایران انتظارات زیادی از میادین مشترک انرژی خود دارد. در حالی که این کشور از نظر منابع گاز طبیعی غنی بوده، در بخش مصرف داخلی با چالش‌هایی مواجه است. از نظر صادرات، ایران تاکنون تنها قادر به ارسال گاز به ترکیه و عراق بوده است.
پروژه خط لوله گاز تهران به پاکستان و هند، علیرغم اجرای آن، به دلیل فشارهای آمریکا با موانعی روبرو شده که اسلام آباد را مجبور به توقف تعهدات خود کرد. پروژه صادرات گاز ایران به عمان نیز نامشخص است. علاوه بر این، ایران برای بازار داخلی خود از ترکمنستان گاز وارد می‌کند و به دلیل تحریم‌های مالی قادر به پرداخت بدهی خود به ترکمنستان نیست و در نتیجه گاز در شهرهای شمال شرق ایران قطع شده و فشار کاهش می‌یابد.
در بخش تولید، کویت با چالش‌های بیشتری نسبت به عربستان سعودی و ایران مواجه است. اگرچه کویت غنی از نفت است، اما برای تامین نیازهای مصرف داخلی خود به واردات گاز وابسته است
ایران با وجود داشتن حدود ۱۸ درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان، رتبه چهارم مصرف گاز طبیعی در جهان (پس از آمریکا، روسیه و چین) را به خود اختصاص داده و حدود ۵.۵ درصد از کل مصرف جهانی را مصرف می‌کند، رقمی که هر ساله افزایش می‌یابد. در زمستان گذشته، چندین شهر ایران با کمبود گاز مواجه شدند که منجر به عذرخواهی وزیر نفت از مردم شد. در دسامبر ۲۰۲۱، مصرف گاز طبیعی ایران به حدود ۲۳.۳۲۹ میلیارد مکعب در روز رسید که در مقایسه با مصرف ۱۴.۰۰ میلیارد مکعبی ایران در سال ۲۰۱۰، بیش از ۶۰ درصد افزایش چشمگیری داشت.
همچنین در بخش تولید، کویت با چالش‌های بیشتری نسبت به عربستان سعودی و ایران مواجه است. اگرچه کویت غنی از نفت است، اما برای تامین نیازهای مصرف داخلی خود به واردات گاز وابسته است. در سال ۲۰۲۱، کویت اولین تاسیسات واردات گاز طبیعی مایع (LNG) خود را افتتاح کرد که قادر به انتقال ۲۲ میلیون تن در سال بود. تا سال ۲۰۲۰، ذخایر گاز طبیعی اثبات شده کویت به ۵۹.۹ تریلیون فوت مکعب (tcf) رسید که تولید (۰.۵۳ tcf) کمتر از مصرف (۰.۷۳ tcf) بود. برای یک تولیدکننده بزرگ هیدروکربن مانند کویت، تکیه بر گاز وارداتی از سال ۲۰۰۸ برای تامین نیازهای داخلی اقدام دشواری برای دولت است. پیش‌بینی‌های تقاضای گاز کویت نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۳۰ به ۴.۰ میلیارد مکعب در روز برای برآوردن نیازهای داخلی خود نیاز خواهد داشت.
ریاض همچنین به دو دلیل اصلی نیاز به افزایش تولید گاز دارد؛ نخست پیوستن سعودی‌ها به صفوف کشورهای صادرکننده گاز و دوم جایگزینی نفت سنگین کوره مورد استفاده در تولید برق با جایگزین‌های گاز پاک‌تر. در حال حاضر، این کشور حداقل ۵۰۰ هزار بشکه در روز نفت سنگین کوره برای تولید برق مصرف می‌کند. بر اساس گزارش دسامبر ۲۰۱۹ مرکز مطالعات و تحقیقات نفت ملک عبدالله، تقاضای داخلی برای گاز طبیعی سالانه ۳.۷ درصد از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۳۰ رشد خواهد کرد.
ایجاد تعادل بین اهداف و منافع مادی
در ماه‌های اخیر، ایران استراتژی‌های جدیدی را برای بهره برداری از میادین انرژی مشترک خود با کشورهای همسایه در نظر گرفته است. شایان ذکر است، این میادین مشترک بخش قابل توجهی از منابع ارزشمند ایران را در خود جای داده که شامل ۲۰ درصد از ذخایر نفت و ۳۰ درصد گاز طبیعی آن، از جمله میدان وسیع میعانات گازی پارس جنوبی/گنبد شمالی مشترک با قطر است. ایران به عنوان یک کشور مستقل با آرمان‌های انقلابی نیرومند، استقلال را بر منافع مادی صرف اولویت می‌دهد. مردم ایران استقلال را به عنوان یک اصل مقدس می‌دانند و رقابت با قطر در میدان پارس جنوبی را مایه غرور و مشروعیت ملی می‌دانند.
علیرغم اقدامات عربستان سعودی در میدان گازی مورد مناقشه، عزم ایران برای حفظ حقوق خود تزلزل‌ناپذیر است. از آنجایی که ایرانیان در تلاش برای استقلال بیشتر مالی، اقتصادی و سیاسی به سمت شرق متمایل می‌شوند، بعید است که جمهوری اسلامی منافع ملی خود را کنار بگذارد. در حالی که جنگ قدرت ژئوپلیتیکی در غرب آسیا ادامه دارد، پیگیری این اختلاف و توسل به داوری بین‌المللی احتمالا راه‌حل عملی ارائه نکند، زیرا ایران به‌جای فرآیندهای حقوقی طولانی به دنبال نتایج ملموس است. بطوریکه در ۴ می، وزیر اقتصاد ایران برای مذاکره بر سر میدان مشترک از ریاض دیدن کرد.
استقلال منطقه‌ای
در خلیج فارس، تعیین مرزهای دریایی به دلیل مسائل سیاسی به تعویق افتاده است که مسائل فنی و حقوقی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. عوامل پیچیده‌ای مانند بی‌اعتمادی متقابل، اتحادهای نظامی تفرقه‌انگیز و نفوذ قدرت‌های خارجی در منطقه چشم انداز کشف منابع جدید انرژی را با اختلافات بیشتری مواجه می‌کند. البته این امر غیرممکن نیست، زیرا عربستان سعودی و ایران مرزهای دریایی خود را در سال ۱۶۹۸ تعیین کردند.
با این حال، دستیابی به یک مصالحه سه جانبه برای بهره برداری مشترک، بدون تعیین مرزها و بر اساس مدل‌های بین المللی تثبیت شده، می‌تواند راه حلی عملی برای این بن بست باشد. رویکرد مشابهی در توافق بین لبنان و اسرائیل با میانجیگری ایالات متحده برای چشم انداز گاز «قانا» اتخاذ شد که در آن هزینه‌ها و درآمدها بدون به خطر انداختن حاکمیت ارضی تقسیم می‌شد. توسعه مناطق مشترک گاها راه حل‌های مناسبی برای سایر مناطق مورد مناقشه دریایی غنی از نفت، به ویژه در مجمع الجزایر پیچیده جنوب شرقی آسیا بوده است.
با اتخاذ رویکردی منطقی و مشارکتی، می‌توان تاکید کرد که مشکلات غرب آسیا بدون دخالت قدرت‌های خارجی، به‌ویژه در بحبوحه تلاش‌های آشتی بین ایران و عربستان سعودی یا سوریه و کشورهای اتحادیه عرب قابل حل است
پیش از این احمد اسدزاده، معاون وزیر نفت در امور بین‌الملل، در مارس ۲۰۲۲ گفته بود : «حتی اگر مرز مشخص نشود، می‌توان با استفاده از مدل‌های آزمایش شده بین‌المللی، این میدان را به طور مشترک توسعه داد.» کویت، که امروزه به شدت به منابع گازی نیاز دارد، احتمالا به چنین مصالحه ای متمایل باشد. میدان آرش/الدوره فرصتی برای بهره برداری از منابع انرژی برای کویت است، در حالی که عربستان سعودی آن را یک مناقشه ارضی می‌داند که می‌تواند پایه‌های سیاست آینده را شکل دهد.
در مجموع، باوجود اختلافات منطقه‌ای، میدان گازی آرش/الدره به عنوان نمونه آزمایشی برای کشورهای منطقه است تا مسائل خود را به طور مستقل حل کنند. با اتخاذ رویکردی منطقی و مشارکتی، می‌توان تاکید کرد که مشکلات غرب آسیا بدون دخالت قدرت‌های خارجی، به‌ویژه در بحبوحه تلاش‌های آشتی بین ایران و عربستان سعودی یا سوریه و کشورهای اتحادیه عرب قابل حل است.
نظر شما