بازار؛ گروه بین الملل: به تازگی پایگاه تحلیلی المانیتور مقاله ای تحت عنوان «تنش آبی ایران و افغانستان در بحبوحه خشکسالی افزایش یافته و روابط طالبان را پیچیده کرده است» از «صابنا صدیقی» روزنامه نگار روابط بین الملل با مدرک حقوق و مسائل حقوقی منتشر کرده است. ترجمه مقاله را در ادامه می خوانیم.
تنش ها میان تهران و رژیم طالبان در کابل بر سر توزیع آب های مشترک آنها تشدید شده است. از آنجایی که ایران با مشکلات فزاینده کمبود آب مواجه است، افغانستان تلاش می کند تا حد امکان منابع آب را برای تولید برق محدود کرده و زمین های کشاورزی خود را آبیاری کند. رودخانه هیرمند که از رشته کوه هندوکش افغانستان سرچشمه می گیرد، طولانی ترین رودخانه افغانستان است که قبل از اینکه به مرز ایران منتهی شود، از سراسر کشور عبور کرده و به دریاچه هامون که برای هر دو طرف قابل دسترسی است، سرازیر می شود.
برای قرن ها، این رودخانه منبع اصلی آب آشامیدنی، ماهیگیری و آبیاری برای هر دو کشور بوده است. معاهده آب رودخانه هیرمند افغانستان و ایران در سال ۱۹۷۳ منعقد شد و اینگونه مقرر شد که افغانستان به طور متوسط سالانه ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب را در شرایط عادی به ایران برساند. با این حال و در حالی که هر دو طرف این معاهده را امضا کردند، اما هرگز مصوب نشد. با افزایش تیرگی اختلاف، ماده پنجم این سند بیان می‌کند که افغانستان دارای مالکیت کامل بقیه منابع آب است.
مفاد این معاهده و اجرای آن یک منطقه خاکستری است که به مناقشه آب میان ایران و افغانستان تبدیل شده و دو کشور را درگیر کرده است. در اواخر ماه مه، دو پرسنل امنیتی ایرانی و یک نیروی طالبان در یک درگیری سنگین در مرز کشته شدند. متعاقباً، مقامات ایرانی پاسگاه مرزی میلک_زرنج که یک گذرگاه تجاری مهم است را تا اطلاع ثانوی بستند.
درست چند هفته قبل از این درگیری، ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران، به طالبان هشدار داده بود که حقوق آب ایران را نقض نکنند. رئیسی با مخالفت در ساخت سدها، در عوض پیشنهاد کرد که طالبان به هیدرولوژیست های ایرانی اجازه دهند سطح آب را بررسی کنند. در پاسخ، امیرخان متقی، وزیر امور خارجه طالبان گفته بود که ایران باید به جای سروصدا کردن، «به گفتگوهای رودررو» بپردازد.
سال گذشته، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران با متقی درباره حقوق تهران در خصوص آب رودخانه هیرمند گفتگو کرده بود، اما طالبان همچنان به طرح سدسازی بیشتر ادامه دادند. ظاهراً بعد از افتتاح بند کمال خان در ولسوالی چهاربرجک در سال ۲۰۲۱، وضعیت بدتر شده است. بر همین اساس، در حالی که امنیت آبی، وضعیت افغانستان را بهبود می بخشد، اما این موضوع به یک نگرانی زیست محیطی برای ایران و خشکسالی تبدیل شده است.
اگر اصطکاک های مداوم وجود نداشته باشد، روابط ایران و طالبان امیدوارکننده به نظر خواهد رسید
اشرف غنی رئیس جمهور وقت افغانستان در مراسم تحلیف اعلام کرد: «افغانستان دیگر آب مجانی به کسی نمی دهد، بنابراین ایران باید در ازای آب به افغان ها سوخت بدهد».
حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان در موسسه آلمانی امور بین‌المللی و امنیت در برلین به المانیتور گفت:«بحران آب جدید نیست و قبل از تسلط طالبان در سال ۲۰۲۱ مشهود بوده است. با توجه به این پیشینه، موضوع آب مربوط به چند سال گذشته نیست، بلکه همواره بخشی از مشکلات تهران با کابل بوده است. این موضوع قبل از طالبان حتی در مورد حکومت اشرف غنی وجود داشت و گلایه اصلی ایران عدم تعهد طرف افغان در رابطه با سهم آب است.»
اگرچه تهران از به رسمیت شناختن دولت طالبان در کابل کوتاهی کرد، اما یکی از معدود کشورهایی بوده که روابط دیپلماتیک خود را حفظ کرده و سفارت ایران در این کشور همچنان برقرار است
اگر اصطکاک های مداوم وجود نداشته باشد، روابط ایران و طالبان امیدوارکننده به نظر خواهد رسید. اگرچه تهران، طالبان را به رسمیت نمی شناسد، اما یکی از معدود کشورهایی بوده که روابط دیپلماتیک خود را حفظ کرده و سفارت ایران در این کشور همچنان برقرار است.
در همین حال، حکومت طالبان در کابل به ارتقای روابط اقتصادی و امنیتی با ایران علاقه نشان داده و سفارت افغانستان در تهران در ماه فوریه به طور رسمی به طالبان واگذار شده است. میلیون ها افغان از جنگ در خانه گریخته اند تا به ایران پناه ببرند. از سال ۲۰۲۱، این تعداد تنها افزایش یافته و حدود ۶۰۰ هزار دارنده پاسپورت افغانستان در حال حاضر در ایران به سر می برند. علاوه بر این، طبق داده های سال ۲۰۲۲ کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان، تقریباً ۲.۱ میلیون افغان فاقد اسناد هستند.
با وجود همگرایی ها، شکاف هایی در معادله افغانستان و ایران به دلیل مناقشه مزمن آب آشکار است. حتی پس از یک سری مذاکرات بر سر مسئله آب بین مقامات محلی ایران و افغانستان، این اختلاف حل نشده باقی مانده است.
عزیزی همچنین گفت که آنچه اکنون این موضوع را جدی‌تر کرده، تغییرات محیطی است که دسترسی به منابع آب را به یک مسئله امنیتی تبدیل می‌کند. بنابراین، این موضوع بیشتر امنیتی شده و درک سطح تهدید را افزایش داده است. در مورد ایران و افغانستان، اگر شیوه تهاجمی و غیردیپلماتیک طالبان را در نظر بگیرید، تنش های مرزی منطقی تر است.
اگر پروژه‌های سدسازی بزرگ‌تری در طرف افغانستان برای محدود کردن جریان آب به حوضه سیستان ساخته شود، در حالی که منطقه جنوب شرقی ایران دچار بدترین آسیب‌ها شده است، همچنان این حوضه خشک‌تر می‌شود و عملاً بعید است که این مشکل پایان یابد. در گذشته، کمبود آب به اعتراضات کشاورزان در ایران دامن زده است.
تشدید و پیامدهای آن برای منطقه
علاوه بر آن، تورک فرهادی تحلیلگر افغانستانی مستقر در ژنو، به المانیتور گفت: ایران و طالبان قصد تشدید اوضاع را ندارند. ایران به اندازه کافی در منطقه و فراتر از آن دشمن دارد و می‌داند که عاقلانه نیست تا با طالبان در افغانستان یک جبهه جنگی را ایجاد کند. طالبان همچنین می خواهند تصویری از افغانستان صلح آمیز و همسایه خوب ارائه دهند. آنها خود را درگیر خصومت های نظامی در مقیاس بزرگتر با ایران نخواهند کرد.
حمیدرضا عزیزی در تشریح حال و هوای ایران پس از این اختلاف و تنش اخیر، ارزیابی کرد که هر دو طرف در تلاش هستند تا موضوع را تحت کنترل خود نگه دارند. به خصوص در تهران که افکار عمومی، طرفدار اقدام نظامی، چه در مقیاس بزرگ و چه کوچک است. او افزود: سیاستگذاران ایرانی پیش نمی‌روند، زیرا ایران از قبل در خاورمیانه بیش از حد به سمت مرزهای غربی خود متمایل شده و هرگونه درگیری نظامی در سمت شرقی آن می‌تواند فرصتی را برای دشمنانی مانند اسرائیل و سایر کشورها ایجاد کند تا از آنها استفاده کنند. بنابراین، با توجه به این محاسبات ممکن است در کوتاه مدت به یک درگیری بزرگ تبدیل نشود.
عزیزی گفت: «همچنین با توجه به تعداد زیاد پناهجویان ساکن ایران، بسیاری از آنها ممکن است با طالبان همدردی و ارتباط داشته باشند و در صورت وقوع درگیری واقعی می‌توانند به عنوان ستون پنجم طالبان عمل کرده و از داخل کشور مشکلاتی را ایجاد کنند».
در این میان، افغانستان از مرز در حال تبدیل شدن به یکی از پربارترین مناطق کشاورزی کشور است و در راس همه آن، کابل تصمیم به ساخت سدهای بیشتری گرفته است.
فرهادی گفت: «در افغانستان تعدادی از ولایات جنوب غربی از این جریان آبیاری می‌شوند و نزدیک به ۱۱ میلیون نفر به آب نیاز دارند. همه می‌دانند که کل منطقه جنوب آسیا به سمت بمب کم‌آبی می‌رود، اما با روابط خوب می‌توان بحران آب را با ایران مدیریت کرد.»
به عقیده وی، بحران آب با وجود اینکه عهدنامه رودخانه هیرمند ۵۰ سال پیش در زمان ظاهرشاه امضا شد، قابل مدیریت است و موجب رضایت این وضعیت می شود. وی خاطرنشان کرد: در ایران، دریافت آب از افغانستان یک ضرورت است، اما آب به خودی خود یک موضوع سیاسی است که در آن دولت چندین سال کمبودهای مدیریتی آب را ثبت کرده است.
از آنجایی که تصویب معاهده رودخانه هیرمند به یک راه حل مسالمت آمیز منتهی نشده، دو طرف باید راه هایی را برای حل این موضوع بیابند که چالش فزاینده ناشی از تغییرات آب و هوایی و خشکسالی ناشی از آن را در نظر بگیرد
فرهادی با در نظر گرفتن نقش صلح‌ساز کنونی پکن در میان متحدان نزدیک خود، پیامدهای گسترده‌تری برای منطقه را نیز برجسته کرده است. کل این منطقه به طور فزاینده‌ای در حال تبدیل شدن به منطقه نفوذ چین است و پکن هم بر ایران و هم بر افغانستان نفوذ کرده و از هر دو کشور می‌خواهد که این درگیری را کاهش دهند و با هم کنار بیایند.
از آنجایی که تصویب معاهده رودخانه هیرمند به یک راه حل مسالمت آمیز منتهی نشده، دو طرف باید راه هایی را برای حل این موضوع بیابند که چالش فزاینده ناشی از تغییرات آب و هوایی و خشکسالی ناشی از آن را در نظر بگیرد. ایستگاه های هیدرومتری مشترک برای بهبود سیستم پیشنهاد شده و در بیست و یکمین نشست کمیته مشترک کمیسران رودخانه هیرمند در نوامبر ۲۰۱۹، توافقاتی حاصل شده است. یک جدول زمانی نیز برای ساخت ایستگاه ها مورد توافق قرار گرفته، اما هرگز اجرا نشده است.
از آنجایی که بلاتکلیفی ادامه دارد، عزیزی احتمال درگیری های بیشتر را رد نکرده است. او معتقد است که بسیاری از مسائل بستگی به نحوه برخورد طالبان با این موضوع دارد. ممکن است در نهایت منجر به رویارویی نظامی شود، اما با توجه به نیاز به اراده سیاسی، ارزیابی کلی این است که این اتفاق نخواهد افتاد، مگر اینکه تحریکات دوباره تکرار شود.
نظر شما