بازار؛ گروه بین الملل: وجود مرزهای طولانی بدون درگیری و قرابت‌ها و اشتراکات زبانی، فرهنگی و مذهبی و آیینی خود از عوامل تقویت روابط تجاری تهران و اسلام آباد بوده است و افزون بر این، رهبران دو کشور همواره بر تقویت روابط بر مبنای حسن همجواری و همسایگی تاکید کرده‌اند.
اخیرا نیز یک هیات بازرگانی پاکستان متشکل از ۸۰ تاجر و فعال اقتصادی از ایالت بلوچستان برای شرکت در نمایشگاه بین‌المللی توانمندی‌های صادراتی جمهوری اسلامی ایران موسوم به اکسپو ۲۰۲۳ به تهران سفر کرده است. این نمایشگاه شامل توانمندی‌های شرکت‌های ایرانی در حوزه‌های گوناگونی چون صنایع غذایی، کشاورزی، دام و طیور و شیلات خودرو، برق، فرش ماشینی، لوازم خانگی، نساجی، چرم و پوشاک و محصولات شیمیایی است.
سفر هیات بازرگانی ایالت بلوچستان به عنوان استان پیشران در روابط تجاری ایران و پاکستان نقطه عطفی در تداوم دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با همسایه شرقی و گامی تازه برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های متقابل در راستای تقویت مناسبات تجاری است. این در حالی است که رشد تبادلات تجاری ایران و پاکستان نیازمند تمرکز دو طرف بر سرمایه‌گذاری مشترک و حرکت به سمت تجارت آزاد است.
موافقت‌نامه تجارت آزاد میان دو کشور از گذشته برای حدود ۴۰۰ قلم کالا وجود داشته تا دو کشور با ارائه تخفیف گمرکی مسیر افزایش تجارت و دادوستد میان تجار را هموار کنند، اما اعمال ممنوعیت‌ها در حوزه‌های از سوی ایران علت عدم اجرای این توافقنامه بوده است. دو کشور در سال ۲۰۰۴ توافقنامه تجارت ترجیحی را امضا کرده اند که از سال ۲۰۰۶ اجرایی شده است، اما مالیات بالای وارداتی ایران بر کالاهایی چون میوه و سبزیجات، غلات، چرم و کفش مانع صادرات پاکستان شده است. در اواخر سال ۲۰۲۱ ایران برخی از کالاهای موجود در فهرست ممنوعیت واردات خود را برای تجارت با پاکستان حذف کرده است. چندی پیش، غلام‌حسین شافعی، رئیس اتاق ایران اعلام کرد توافق تجارت آزاد میان تهران و اسلام آباد به زودی اجرایی می‌شود. همچنین ممنوعیت ورود کاهای صنعت نساجی پاکستان (یکی از اساسی ترین حوزه‌های صادراتی پاکستان) به ایران نیز از عوامل عدم رشد چشمگیر تجارت میان این دوهمسایه است.
اخیرا علیرضا پیمان پاک، رئیس سازمان توسعه تجارت حجم تجارت میان دوهمسایه را ۲ میلیارد دلار ذکر کرده و گفته دو طرف رقم ۵ میلیارد دلاری برای تبادلات تجاری را هدف گذاری کرده‌اند. به گفته وی تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران و پاکستان وارد مرحله اجرای تجارت تهاتر و آغاز مذاکرات برای امضای پیمان تجارت آزاد شده است.
این در حالی است که پبلاول بوتو زرداری، وزیر امور خارجه پاکستان که اواخر بهار گذشته به ایران سفر کرده بود تهران را همسایه بسیار مهم برای اسلام آباد خوانده و اعلام کرد کشورش مصمم به توسعه همکاری های اقتصادی با ایران است.
یکی از چالش‌های مهم در روابط اقتصادی ایران و پاکستان عدم استقرار بانک برای سرمایه‌گذاری طرفین است، زیرا به گفته مقام‌های پاکستانی، ایران با حضور بانک‌های این کشور در خاک خود موافق نیست و این در حالی است که پاکستان با درخواست ایران برای افتتاح شعبه بانکی در کراچی موافقت کرده است.
از سوی دیگر، روابط پاکستان و آمریکا بر مراودات تهران و اسلام آباد نیز سایه انداخته است، زیرا تهران به دلیل برنامه هسته‌ای خود هدف تحریم‌های شدید آمریکا قرار گرفته است و پاکستان روابط نسبتا نزدیکی با آمریکا دارد و به واسطه همین تحریم‌ها با فشارهای آمریکا برای گسترش روابط اقتصادی با ایران مواجه است، که مثال بارز آن تعلل این کشور از اجرای خط لوله گازی با ایران است.
پتانسیل ایران برای تبدیل به شریک انرژی پاکستان
اواخر اسفند ماه گذشته خرم دستگیرخان وزیر انرژی پاکستان که به تهران سفر کرده بود در مراسم امضای قرارداد تبادل برق ۱۰۰ مگاواتی میان ایران – گوادر اعلام کرد برقی که پس از این قرارداد تبادل برق در پاکستان روشن می‌شود، مدیون همکاری با کشور ایران است. توافقنامه صادرات ۱۰۰ مگاوات برق بیشتر از جمهوری اسلامی ایران به ایالت بلوچستان پاکستان در خرداد ماه سال گذشته و در طی سفر وزیر نیرو پاکستان به تهران امضا شد.
جدا از این پروژه، ۲۱ سال پیش در سال ۲۰۰۲ ایران و پاکستان نخستین موافقت‌نامه صادرات برق به میزان ۳۴ مگاوات را امضا کردند و سپس این رقم را به ۷۴ مگاوات رساندند و اکنون این رقم به ۱۰۴ مگاوات رسیده است.
تامین انرژی برای همسایگان یکی از راه‌های کلیدی وابسته‌سازی کشورها و تضمین بازارهای تقاضا برای ذخایر انرژی غنی ایران است که تنها اهداف اقتصادی را دنبال نمی‌کند. همکاریهای ایران و پاکستان در حوزه انرژی یکی از ظرفیت‌های بالقوه برای توسعه مناسبات دوجانبه به شمار می‌رود که طی سال‌های اخیر توسعه یافته است
تامین انرژی برای همسایگان یکی از راه‌های کلیدی وابسته‌سازی کشورها و تضمین بازارهای تقاضا برای ذخایر انرژی غنی ایران است که تنها اهداف اقتصادی را دنبال نمی‌کند. همکاریهای ایران و پاکستان در حوزه انرژی یکی از ظرفیت‌های بالقوه برای توسعه مناسبات دوجانبه به شمار می‌رود که طی سال‌های اخیر توسعه یافته است.
پاکستان با جمعیت ۲۳۰ میلیون نفر علاوه بر کمبود گاز تقربا در تمامی فصول با مشکلات بی‌برقی مواجه است و برای حل این مشکل متوسل به پروژه‌هایی چون طرح انتقال یکهزار مگاوات برق موسوم به کاسا-۱۰۰۰ و یا طرح گاز تاپی (خط لولهٔ ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند) شده است که آن ها هم بلاتکلیف مانده‌اند. کمبود سوخت موردنیاز برای فعالیت نیروگاه‌های حرارتی، پاکستان را در تامین برق دچار چالش‌های جدی کرده است.
البته تلاش‌های پاکستان برای خرید انرژی تنها به ایران ختم نمی‌شود و این کشور طی یکسال گذشته درصدد یافتن گزینه‌های جدید تامین انرژی مورد نیاز زیرقیمت بازار است و بر همین اساس مذاکراتی نیز برای خرید نفت و گاز از باکو انجام داده است. چندی پیش روزنامه اکسپرس تریبیون نوشت که مصدق ملک، وزیر نفت پاکستان در پی سفر خود به آذربایجان اعلام کرده این کشور قصد دارد ۲۰ هزار تن گاز دیگر از باکو خریداری کند. همچنین اواخر دی ماه امسال اسلام‌آباد برای تامین نفت خام با مسکو به توافق رسید و اولین محموله نفت خام خود را خرداد ماه از این کشور دریافت خواهد کرد.
صادرات برق ایران به پاکستان به عنوان بازار تشنه برق از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه صادرات برق در تحقق اقتصاد مقاومتی ایران نقش پررنگی دارد و در سیاست‌های کلان این مدل از اقتصاد، به منظور مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز و افزایش ارزش افزوده، توسعه صادرات برق از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است
اما صادرات برق ایران به پاکستان به عنوان بازار تشنه برق از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه صادرات برق در تحقق اقتصاد مقاومتی ایران نقش پررنگی دارد و در سیاست‌های کلان این مدل از اقتصاد، به منظور مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز و افزایش ارزش افزوده، توسعه صادرات برق از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما با وجود تقاضای بالای کشورهای همسایه به ویژه پاکستان برای برق، میزان صادرات برق ایران چندان رقم قابل ملاحظه‌ای نبوده است.
بنابر این با توجه به نیاز پاکستان به واردات برق و اهمیت توسعه صادرات برق در ایجاد ارزش افزوده بالاتر از سوخت فسیلی و اهمیت مسائل امنیتی در صادرات برق، ضروری است که پاکستان به عنوان نیازمندترین کشور همسایه در واردات انرژی برق مورد توجه مسئولین وزارت نفت و نیرو قرار گیرد، از سوی دیگر با توجه به تاکید مقام های ایرانی بر لزوم استفاده گسترده تر از مکانیزم تهاتر کالا در تجارت تهران و اسلام آباد به منظور مقابله و خنثی‌سازی تحریم‌ها این مدل تجارت برد متقابل را در پی خواهد داشت.
سرانجام توافق خط لوله گاز ایران و پاکستان چه شد؟
خط لوله گاز ایران-پاکستان IP که ۲۷۳۵ کیلومتر (۱۷۰۰ مایل) طول دارد و اغلب "خط لوله صلح" نامیده می شود، اولین بار در سال ۱۹۹۴، زمانی که هند نیز در این پروژه مشارکت داشت، مورد توجه قرار گرفت. بر اساس طرح اولیه این پروژه ۷.۵ میلیارد دلاری، قرار بود گاز میدان‌های پارس جنوبی از طریق بلوچستان در غرب پاکستان به هند انتقال داده شود. اما در سال ۲۰۰۸ هند به دلیل تحریم ها و فشارهای دولت آمریکا از این پروژه کناره‌گیری کرد و تصمیم گرفت خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) را پیش ببرد.
در سال ۲۰۰۹، قرارداد خرید و فروش ۲۵ ساله گاز برای ساخت خط لوله‌ای که از مرز ایران تا نوابشاه به فاصله ۷۸۱ کیلومتر می‌رود، مورد مذاکره قرار گرفت. این خط لوله قرار بود ۶۶۵ کیلومتر از استان بلوچستان پاکستان و ۱۱۵ کیلومتر از استان سند عبور کند. این خط لوله بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر در ایران از میدان گازی پارس تا منطقه مرزی پاکستان در بلوچستان کشیده شده است.
اما اخیرا در واقع پروژه خط لوله گاز ایران و پاکستان که بیش از ۱ دهه به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران و اقتصاد ناپایدار پاکستان متوقف شده بود، با آغاز تلاش‌های دیپلماتیک این کشور که با کمبود انرژی مواجه است، احیا شد.
چندی پیش، تهران به اسلام آباد هشدار داد که در صورت عدم اقدام به تکمیل پروژه احداث خط لوله در داخل خاک خود تا مارس ۲۰۲۴، موضوع را برای ثبت شکایت و گرفتن خسارت به یک دادگاه بین المللی ارائه خواهد کرد. ایران اعلام کرده که به دلیل عدم تمایل اسلام‌آباد در تکمیل بخشی از این پروژه که در خاک پاکستان قرار دارد، ۱۸ میلیارد دلار ضرر کرده است.
در پی تصمیم ایران برای اقامه دعوی و دریافت غرامت، پاکستان به صرافت تکمیل این خط لوله افتاده است و در ماه مارس سال جاری میلادی، علی رضا بوتا، وزیر نفت پاکستان به کمیته محاسبات عمومی (PAC) پارلمان این کشور اطلاع داد که اسلام آباد با نمایندگان ایالات متحده در مورد پروژه گاز صحبت کرده و از آنها خواسته است که یا تحریم ها علیه ایران را لغو کنند یا ضرری را که تهران به دلیل عدم ساخت این خط لوله در پاکستان متحمل شده است، جبران کنند. تنها چند ساعت بعد، کمیته روابط خارجی مجلس سفلی پاکستان از دولت خواست تا موانع این پروژه را برطرف کند و کار بخشی از خط لوله تا مارس ۲۰۲۴ به پایان برسد تا از شکایت ایران برای گرفتن خسارت احتمالی ۱۸ میلیارد دلاری جلوگیری شود. محسن داور، رئیس این کمیته گفت، با وجود اینکه ایران در معرض تحریم قرار دارد، چندین کشور منطقه اجازه تجارت با ایران را پیدا کرده‌اند.
وی در ادامه افزود که متأسفانه، پاکستان نتوانست چنین مجوزی را برای تجارت با همسایه غربی خود کسب کند. وی از مقامات وزارت‌های بازرگانی و امور بین‌الملل این کشور خواست تا تلاش کنند مانند آنچه که هند و چین انجام داده‌اند، معافیت‌هایی را برای تجارت نفت با ایران به دست آورند.
بحران ناشی از تصمیم ایران برای استفاده از بند جریمه قرارداد خرید گاز (GSPA) که دو کشور در سال ۲۰۰۹ امضا کردند، دولت پاکستان را بر آن داشت تا در ماه فوریه یک هیات رسمی به ایران اعزام کند تا مانع از طرح دعوی از سوی ایران بر اساس GSPA شود. بر اساس این قرارداد، پاکستان موظف بود تا سال ۲۰۱۴ یک خط لوله به طول ۷۸۱ کیلومتر از مرز ایران تا منطقه نوابشاه در استان سند احداث کند.
بر اساس شرایط قرارداد IP-GSPA که بین ایران و پاکستان امضا شده بود، هر کشور موظف بود بخشی از خط لوله را در خاک خود بسازد و قرار بود صادرات گاز ایران به پاکستان از اول ژانویه ۲۰۱۵ آغاز شود. در این توافقنامه آمده بود که پاکستان در ازای دریافت روزانه ۷۵۰ میلیون فوت مکعب گاز طی ۲۵ سال، روزانه یک میلیون دلار به ایران پرداخت خواهد کرد.
ایران قبلاً ساخت این خط لوله را در خاک خود که از منطقه اقتصادی انرژی پارس به طول بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر کشیده شده، به پایان رسانده است. این خط لوله به ایرانشهر و بوشهر کشیده شده و سپس از فارس، کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان عبور کرده است.
تحریم‌های آمریکا علیه ایران، همکاری معنادار ایران و پاکستان را برای تأمین منافع متقابل در پروژه خط لوله گاز ایران به پاکستان سد کرده است. خطرات ژئوپلیتیکی نیز بانک‌های پاکستانی را از تامین مالی این پروژه منصرف کرده است
اما پاکستان بخشی از این خط لوله را که باید در خاک خود می‌ساخت، احداث نکرده است. تحریم‌های آمریکا علیه ایران، همکاری معنادار ایران و پاکستان را برای تأمین منافع متقابل سد کرده است. خطرات ژئوپلیتیکی نیز بانک‌های پاکستانی را برای تامین مالی این پروژه منصرف کرده است
پاکستان در سال ۲۰۲۰ نفت خام و پالایش شده به ارزش ۶.۴۶۲ میلیارد دلار و ال ان جی گران قیمت از سراسر جهان به ارزش ۳.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ عمدتا از قطر وارد کرد؛ در حالی که می تواند گاز ارزان‌تری از ایران به جای ال ان جی گران‌تر از قطر وارد کند. به منظور این کار، پاکستان باید تکمیل ساخت خط لوله گاز آی پی را در اولویت قرار دهد.
نتیجه
فعال شدن مراکز تجاری در پاکستان، برگزاری فعالانه کمیسیون مشترک ایران و پاکستان، حضور در نمایشگاه‌های تخصصی دو طرف، تمرکز بر اجرای پرقدرت موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی و رفتن به سمت موافقت‌نامه تجارت آزاد، اجرای تهاتر، تقویت ظرفیت بازارچه‌های مرزی و برقراری ارتباط بین تجار دو کشور با نهادهای دولتی از جمله راهکارهای اساسی در حل مشکل کاهش حجم تجارت ایران و پاکستان است.
افزون بر این، سرمایه‌گذاری، تولید مشترک و صادرات به کشورهای ثالث و گردشگری، گردشگری سلامت، همکاری در حوزه نساجی و کشت فراسرزمینی از جمله پتانسیل های خفته در همکاریهای اقتصادی دوطرف است و درواقع تامین زیرساخت‌هایی چون اجرای توافقات تجارت ترجیحی، افزایش تعداد کالاهای مشمول این تعرفه‌ها، کاهش ممنوعیت‌های تعرفه‌ای و گمرکی و استفاده بهینه از بازارچه‌های مرزی از جمله اقدامات خمورد نیاز برای به بار نشستن این تصمیم است، چرا که ضعف دانش بازرگانی بین الملل تجار ایرانی ضعف عملکرد اتاق‌های بازرگانی مشترک، اتحادیه‌ها و تشکل‌های صادراتی ایران از مهم‌ترین علل ضعف تجارت میان دوهمسایه است.
در نهایت باتوجه به تمایل پاکستان برای مشارکت در پروسه دلارزدایی و احتمال تسویه پرداختی محموله نفتی دریافتی خود از روسیه به یوان، ایران می‌تواند با بکارگیری دیپلماسی فعال اقتصادی و استفاده از ارزهای محلی (ریال و روپیه) و با حذف دلار از تبادلات مالی خود با پاکستان علاوه بر توسعه روابط تجاری، ریسک‌های ژئوپلیتیکی ناشی از تحریم‌ها و جریمه آمریکا علیه بانک‌های پاکستانی در خصوص پروژه خط لوله گاز را نیز کاهش دهد.
نظر شما