بازار: سرپرست وزارت امور خارجه حکومت طالبان افغانستان به تازگی با تاکید بر عزم این کشور برای توسعه همکاری با جمهوری اسلامی ایران، اعلام کرده که طالبان حقابه ایران را به رسمیت می‌شناسد و افغانستان هرگز خواستار مشکل برای این کشور همسایه خود نیست. وی همچنین گفته است که افغانستان هرگز خواهان چالش در حوزه آب و کمبود آن برای ایران نیست و حقابه طرف ایرانی را قبول دارد؛ ضمن اینکه امیدوار است در سال جاری شاهد بارندگی های بیشتری باشیم و این خیر و برکت باعث افزایش ذخایر آبی و تامین نیاز هر دو کشور ایران و افغانستان شود.
افزون بر این، ادعاهای امیرخان متقی در حالی مطرح شده که پیگیری ها از سوی مقامات ایرانی مبنی بر ضرورت رعایت حقابه ایران همچنان به صورت جدی ادامه دارد که نشان از عدم پایبندی طالبان به موضوع حق ابه ایران است. تا جاییکه ابراهیم رئیسی نیز در جلسه اخیر هیات دولت با مأموریت ویژه به وزرای نیرو و امور خارجه و نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان، تاکید کرد: حق‌آبه ایران از هیرمند مسئله با اهمیتی است، این مسئله را با جدیت پیگیری کنید.
وزیر امور خارجه ایران نیز در نشست چند روز گذشته هم اندیشی و تبادل نظر با رئیس و اعضای کمیسیون کشاورزی، آب، و محیط زیست مجلس شورای اسلامی، نمایندگان را در جریان آخرین اقدامات مربوط به پیگیری حقابه هیرمند و مذاکرات انجام شده با هیات حاکمه موقت افغانستان در این زمینه قرار داد و بر فعال شدن دیپلماسی پارلمانی و لزوم بهره مندی از ظرفیت‌های همه دستگاه‌ها برای حل مسئله آب تاکید کرد. البته ناگفته نماند که ایران علاوه بر قصور از سوی افغانستان دست های پشت پرده و نقش کشورهای دیگر را در عدم پرداخت این حقابه مشهود می داند.
از آن جایی که آب دارای ابعاد متعددی است، یکی از حیاتی ترین عوامل برای امنیت و ثبات منطقه در نظر گرفته می شود. علاوه بر این، در عین حال که آب یک منبع ضروری در خدمات اکوسیستم و امنیت محیطی است، اما از طرفی می تواند موجب بروز تنشها و جنگها و همچنین ناامنی ها از جمله فساد، جنایات زیست محیطی و سایر فعالیت های غیرقانونی شود.
مناقشه ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند یک بحث قدیمی است. در دهه ۱۸۷۰، زمانی که افغانستان هنوز تحت کنترل بریتانیا بود، مرز بین همسایگان در امتداد شاخه اصلی رودخانه کشیده شد؛ در حالی که این رودخانه طولانی ترین رود افغانستان است که به دریاچه هامون سرایز می شود.
در دهه ۱۹۵۰، سدسازی رودخانه هیرمند در جنوب افغانستان به یکی از پروژه های ویترین کمک های خارجی ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم تبدیل شد و در آن دوران امریکا میلیون‌ها دلار در استان هلمند سرمایه گذاری و آن بیابان بایر را به یک منطقه واقعی با نام امریکای کوچک تبدیل کرد
در دهه ۱۹۵۰، سدسازی رودخانه هیرمند در جنوب افغانستان به یکی از پروژه های ویترین کمک های خارجی ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم تبدیل شد. پس از آن، سدهای کجکی، دهلا و کانال های آبیاری آنها بر روی رودخانه هیرمند و همچنین بر سرشاخه اصلی آن یعنی رود ارغنداب احداث گردید. در آن دوران امریکا میلیون‌ها دلار در استان هلمند سرمایه گذاری و آن بیابان بایر را به یک منطقه واقعی با نام امریکای کوچک تبدیل کرد. کار بر روی سد سوم به نام کمال خان، واقع در استان نیمروز در پایین دست رودخانه هیرمند هم در سال ۱۹۷۴ آغاز شد که پس از سرنگونی دولت افغانستان در سال ۱۹۷۸ متوقف گردید.
در این میان در سال ۱۹۷۳ نیز، ایران و افغانستان معاهده رودخانه هیرمند را امضا کردند؛ در حالی که این قرارداد بر اساس تخصیص ماهانه آب از این رودخانه به ایران تضمین شده بود.
پس از سالها توقف در کار، در مارس ۲۰۲۱، کار بند کمال خان با سرمایه گذاری های مشترک شرکت افغان_ترکی به اتمام رسید و این سد راه اندازی شد. به گفته مسئولین، افغانستان هدف از ساخت این بند را حل بسیاری از چالش های زیربنایی و زراعتی منطقه مانند تامین آب و برق برای کشاورزان در ولایت نیمروز در نظر گرفته، در حالی که تهران به طور کلی معتقد است که این سد، آبرسانی به تالاب هامون را متوقف کرده و حوضه سیستان را دچار آسیبهای جدی کرده زیرا رودخانه هیرمند حدود ۸۰ درصد از آب‌هایی که به این حوضه می‌ریزد را تامین می‌کند.
از سوی دیگر، رئیس جمهور پیشین افغانستان اشرف غنی در مراسم تحلیف خود اعلام کرد که افغانستان دیگر آب مجانی به کسی نمی دهد، بنابراین، ایران باید در ازای آب به افغان ها نفت بدهد. از همان زمان تنشها میان دو کشور به طور جدی آغاز شد. چندی بعد هم که این کشور تحت کنترل طالبان درآمد، مقامات حکومت سرپرست بارها اعلام کردند که این حقابه تحقق خواهد یافت، اما گویی هنوز در حد حرف است و این موضوع جدی عملیاتی نشده است زیرا از همان ماه اوت ۲۰۲۱، طالبان کنترل زرنج، پایتخت نیمروز و خود بند کمال خان را به دست گرفته و عملاً میزان آب جاری در پایین دست به زرنج و همچنین به منطقه سیستان و بلوچستان ایران و به حوضه سیستان را تحت کنترل خود قرار داده اند.
در حقیقت، آنها منبع اصلی آب منطقه سیستان را با آبگیرهای رودخانه هیرمند در جنوب شهر در دست گرفته اند. همین امر موجب شده که سطح وسیعی از زمین های کشاورزی در منطقه خشک و شور و برای کشاورزی نامناسب شده ضمن اینکه کانال ها و مخازن از رسوب نیز پر شده است. همچنین، آب و رسوب به دام افتاده در پشت سدها بر دلتا تأثیر گذاشته و باعث کوچک شدن هامون ها و تالاب های مجاور آنها شده است، به ویژه در سال های خشک تر که نسبت بیشتری از تخلیه سالانه در بالادست نگهداری می شود. افزون بر این؛ آب کمتر همچنین به معنای پوشش گیاهی کمتر است. از این رو، حرکت گرد و غبار ناشی از باد در زمین های کشاورزی دلتایی از زمان تکمیل سدها افزایش یافته است
در همین راستا، در اواخر ژوئیه ۲۰۲۲، رئیس جمهور ایران خواستار پیگیری جدی مسئله حقابه شد؛ به طوری که حسین امیرعبداللهیان به همتای خود امیرخان متقی، هشدار داد که منع تهران از دسترسی قانونی خود به رودخانه هیرمند تنها باعث تنش بیشتر در روابط خواهد شد. در همان زمان، طالبان مرحله دوم بند کجکی را مجددا افتتاح کردند؛ در حالی که هدف از احداث این سد، تولید ۱۰۰ مگاوات برق آبی اضافی و ذخیره یک میلیارد متر مکعب آب اضافی در پشت سد موجود است.
اکوسیستم هامون سیستان در حال از دست دادن امنیت اکولوژیکی خود است، ضمن اینکه با خشک شدن دریاچه های حوضه و از بین رفتن تالاب‌ها و کاهش تنوع زیستی آن، معیشت افرادی که برای فعالیت‌هایی از جمله ماهیگیری، شکار پرندگان و برداشت نی به آن وابسته هستند، تهدید می‌شود
با این حال، بند تنها زمانی قادر به تولید برق مورد نظر و ذخیره آب اضافی خواهد بود که کار ساخت و ساز برای افزایش ارتفاع پوسته سرریز که طالبان در حال حاضر روی آن کار می کنند، تکمیل شود. این موضوع نگرانی ها را در ایران افزایش داده زیرا ممکن است تامین آب خانگی با مشکلات جدی مواجه شود؛ در حالی که مشکلات مرتبط با حوضه سیستان، آن را در معرض فاجعه قرار داده است. اکوسیستم هامون سیستان ممکن است امنیت اکولوژیکی را از دست بدهد؛ ضمن اینکه با خشک شدن دریاچه های حوضه و از بین رفتن تالاب‌ها و کاهش تنوع زیستی آن، معیشت افرادی که برای فعالیت‌هایی از جمله ماهیگیری، شکار پرندگان و برداشت نی به آن وابسته هستند، تهدید خواهد شد.
در حوضه سیستان، مانند بسیاری از مناطق دیگر دنیا، زمانی که مردم نتوانند وضعیت خود را از نظر اقتصادی حفظ کرده و یا خود را با شرایط بد تطبیق دهند، ممکن است به مکان‌هایی نقل مکان کنند که افراد دیگر در آن زندگی می‌کنند و همین امر آسیب پذیری و تنش را در جوامعی که به آنجا می روند افزایش داده و فشار بیشتری بر محیط زیست وارد می کند و در نتیجه یک چرخه معیوب شکل می گیرد.
بر همین اساس، افغانستان نمی تواند بدون در نظر گرفتن عواقب جدی زیست محیطی و ژئوپلیتیکی به ساختن بندهای جدید، بازسازی سدهای قدیمی و برداشت فزاینده ای از منابع آب زیرزمینی و سطحی مشترک از رودخانه هیرمند ادامه دهد.
مروری بر معاهده هیرمند
بر اساس معاهده رودخانه هیرمند در سال ۱۹۷۳، افغانستان باید آب رودخانه را به میزان ۲۲ مترمکعب در ثانیه در سال (سال آبی معمولی) با چهار متر مکعب اضافی در ثانیه بر اساس حسن نیت و روابط برادرانه به ایران برساند. این امر به طور متوسط سالانه ۵۵۶ هزار هکتار فوت یا ۸۲۰ میلیون متر مکعب در شرایط عادی ایران را تامین می کند. اگرچه این معاهده دسترسی ایران به رودخانه هیرمند را تضمین می کند، اما، ماده پنجم به افغانستان حق تامین آب باقیمانده را می دهد.
از طرفی، مسئولیت انحصاری افغانستان این است که آب را آلوده نکند یا اقدامی انجام ندهد که ایران را به طور کامل یا جزئی از حق آب خود محروم کند.
آیا توسعه سدها یا کانال هایی که افغانستان احداث کرده، بر اساس قوانین بین المللی عرفی مجاز است؟
رودخانه هیرمند یک آبراه بین المللی یا فرامرزی محسوب می شود. بنابراین، دو همسایه از نظر قانونی موظف به اشتراک آب رودخانه هستند. اصل استفاده عادلانه و معقول و قاعده لاضرر به عنوان سنگ بنای حقوق بین الملل آب در نظر گرفته و در کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد جریان آب در سال ۱۹۹۷ گنجانده شده است. بر اساس اصل بهره برداری عادلانه و معقول، همه دولت ها موظفند از یک مسیر آب بین المللی به نحوی منصفانه و بر اساس منطق در مقابل سایر کشورهایی که از مسیر آب مشترک استفاده می کنند، استفاده کنند.
بر همین اساس، قاعده بدون آسیب، ایالت ها را ملزم می کند که صدمات قابل توجهی به دولت های دیگر وارد نکنند. به‌طور دقیق‌تر، کشورهای ساحلی نباید از آب‌های سرزمینی خود به گونه‌ای استفاده کنند که موجب آسیب و تأثیرات نامطلوب برای کشورهای حاشیه پایین‌دست شود.
در واقع، دولت ها حق برابری برای سهم عادلانه از یک رودخانه مشترک دارند. بنابراین، طبق قوانین بین‌المللی عرفی، توسعه پروژه‌ها در رودخانه هیرمند برای افغانستان مجاز است؛ تا زمانی که آسیب زیست محیطی قابل توجهی به همسایه آن یعنی ایران وارد نکند.
لازم به ذکر است که بدون درک روشن اصل استفاده عادلانه و معقول، هرگونه فعالیت به عنوان تخلف محسوب می شود. چنین تفسیر دقیقی نه توسط رویه دولتی پشتیبانی می شود و نه توسط رویه قضایی.
برای عبور از بن بست فعلی چه باید کرد؟
با این حال، از نظر ایران مفاد این توافق بارها نقض شده است. ایران قبلاً از عدم تخصیص مناسب آب به آنها شکایت کرده است.
ساخت ایستگاه های هیدرومتری مشترک سهم آب ایران و افغانستان را با دقت بیشتری تنظیم می کند
برای حل این بن بست، افغانستان و ایران باید به طور مشترک مکان های تحویل را تعیین کنند و به ساخت ایستگاه‌های هیدرومتری مشترک را طبق ماده سوم معاهده بپردازند. ایستگاه های هیدرومتری مشترک موضوع میزان آب مورد نیاز برای تحویل به ایران را حل می کنند. هر موضوع توسط کمیساریای رودخانه هیرمند که حداقل بیست و پنج بار در ۲۰ سال گذشته تشکیل جلسه داده اند، مورد بررسی قرار گرفته است. ساخت این ایستگاه های مشترک سهم آب دو کشور را با دقت بیشتری تنظیم می کند.
در نشست کمیته مشترک کمیساریای رودخانه هیرمند، برای ساخت ایستگاه های هیدرومتری مشترک توافق شد. با این حال، این موضوع فقط روی کاغذ باقی مانده است. به همین ترتیب، در آگوست ۲۰۲۲، افغانستان و ایران مجدداً با جدول زمانی برای ساخت ایستگاه های هیدرومتری مشترک موافقت کردند. اما تجربه نشان می دهد که تکمیل آن سال ها طول می کشد.
نظر شما