رشد مبادلات تجاری ایران و هند سرآغاز فصل جدید روابط؛ چابهار قطب ترانزیت آسیای مرکزی

بازار؛ گروه بین‌الملل: ایران برای هند جذابیت های اقتصادی گسترده و متنوعی دارد که از جمله مهم ترین آن ها می توان به منابع غنی نفت و انرژی، خطوط مواصلاتی و کریدورها و هم چنین بندر چابهار اشاره کرد که هند مدت ها است به علت رقابت با فعالیت های چین برای توسعه بندر گوادر پاکستان به دنبال سرمایه گذاری در این بندر و ارائه پاسخی بالقوه به فعالیت های توسعه طلبانه پاکستان و چین است.

دهلی نو بدنبال آن است تا از طریق چابهار، با روسیه، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز در چارچوب کریدور بین المللی و چند مدله شمال –جنوب همکاری کند.

اهمیت بندر چابهار در پی تحریم های ناعادلانه غرب علیه ایران فزونی یافته است و توجه کشورهایی چون روسیه و هند را برای گسترش آن جلب کرده است. در حال حاضر با توجه به توافقات ایران و هند، دهلی نو مکلف به توسعه تنها بندر اقیانوسی ایران است. اما اقدامات هند در این زمینه تاکنون در جلب رضایت تهران ناکام مانده است.

بنا به گفته جلیل اسلامی معاون امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی در مهر ماه سال جاری علی رغم گذشت حدود 7 سال از توافق ایران و هند برای گسترش بندر چابهار تنها ۲۵ درصد این توافق نامه عملیاتی شده است.

در جریان سفر نخست وزیر هند به ایران در مه ۲۰۱۶ یک توافقنامه سه جانبه برای تاسیس کریدور ترانزیت و حمل و نقل بین‌المللی (توافق چابهار) به امضای هند ، ایران و افغانستان رسید. هند در توسعه فاز اول پایانه شهید بهشتی در بندر چابهار با همکاری دولت ایران مشارکت دارد.

با توجه به اهمال هند در اجرای توافق نامه توسعه بندر چابهار برخی صاحب نظران پیشنهاد تشکیل کنسرسیوم برای این پروژه را سوی ایران ارائه کرده اند تا از دست رفتن سرمایه خارجی برای ایران جلوگیری شود

اما به عقیده برخی کارشناسان تعلل هند در این زمینه در حالی که بندر چابهار از تحریم های آمریکا معاف است و اهمال هند در اجرای سریع توسعه بندر چابهار ابهامات فراوانی ایجاد کرده تا جایی که این صاحب نظران اتخاذ سیاست چندوجهی مبتنی بر تشکیل کنسرسیوم از سوی تهران را برای این پروژه پیشنهاد کرده اند تا از دست رفتن سرمایه خارجی برای ایران جلوگیری شود.

اهمیت ژئوپلیتیک بندر چابهار

معافیت بندر چابهار از تحریم های آمریکا، به دلیل موقعیت استراتژیک، موقعیت ویژه ای را برای کاهش تأثیرات تحریم های اقتصادی فراهم کرده است. در شرایطی که روسیه به دلیل جنگ با اوکراین، به فعال سازی و احیای کریدورهای مختلف ترانزیتی برای دور زدن تحریم ها روی آورده، ایران نیز با توجه به سابقه طولانی تحریم، با توسعه ترانزیت دریایی، گسترش زیرساخت های بنادر استراتژیک، به دنبال ارزآوری، گسترش مبادلات تجاری و استفاده از فرصت های تجاری بین المللی است. در این میان، معافیت بندر چابهار از تحریم های آمریکا، به دلیل موقعیت استراتژیک، اتصال به آب های آزاد و منافع سرشار آن برای آسیای میانه محصور در خشکی، موقعیت ویژه ای برای کاهش تأثیرات تحریم ها فراهم کرده است.

بندر چابهار به دلیل قابلیت های بی شمار از جمله واقع شدن در دو کریدور ترانزیتی بین المللی شمال - جنوب و شرق - غرب، هاب پیونددهنده منطقه و تنها بندر اقیانوسی ایران، مسیر باصرفه، مطمئن، سریع، ایمن و درآمدزا برای توسعه تبادلات بازرگانی است

بندر چابهار به دلیل قابلیت های بی شمار از جمله واقع شدن در دو کریدور ترانزیتی بین المللی شمال - جنوب و شرق - غرب، هاب پیونددهنده منطقه و تنها بندر اقیانوسی ایران، مسیر باصرفه، مطمئن، سریع، ایمن و درآمدزا برای توسعه تبادلات بازرگانی است؛ بندر استراتژیکی که بهترین مسیر اتصال به آب های آزاد برای کشورهای افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان و نیز دروازه هند به آسیای میانه و افغانستان است.

علاوه بر پتانسیل های ارزشمند بندر چابهار در حوزه ترانزیت و ترانشیپ کالا، ظرفیت های این بندر در سایر حوزه های اقتصاد دریا به ویژه گردشگری دریایی، صنایع فراساحل، آبزی پروری، شیلات و صنایع وابسته، یکی از برگ های برنده برای تحقق اقتصاد ۲۰ میلیارد دلاری و فرصت شغلی یک میلیون نفری در طول سال است.

بندر چابهار به عنوان دروازه محور شرق ایران و بخش کلیدی کریدور بین المللی شمال - جنوب ، از طریق مرزهای شرقی و شمال شرقی ایران، مسیر دریایی و زمینی را به آسیای مرکزی و افغانستان برای هند فراهم می کند. مزیت ویژه کریدور شمال - جنوب، کوتاه کردن دسترسی به اروپا برای هند و کشورهای دیگر است؛ این مسیر، حدود ۷۲۰۰ کیلومتر و تقریباً ۶۰ درصد کمتر از مسیر دریایی کانال سوئز است و زمان ارسال کالا را از بیش از ۴۰ روز، به ۲۰ روز کاهش می دهد. همکاری بنادر فعال موندرا و کاندلا در هندر با پورت اپراتور بندر شهید بهشتی در چابهار و افزایش ارتباط بندر چابهار با شبکه حمل ونقل ریلی و زمینی بین المللی با همکاری شرکت های هندی در همین راستاست.

در این زمینه، چابهار، مقصد عمده سرمایه گذاری های هند در ایران است. هند از شش سال گذشته، بر اساس موافقتنامه چابهار و تأسیس کریدور حمل ونقل بین المللی بین ایران، افغانستان و هند، در بندر چابهار سرمایه گذاری کرد تا به بازار افغانستان و آسیای مرکزی دست پیدا کند. حذف کشورهای واسط مانند پاکستان در مبادلات کالا از دیگر مزیت های بندر چابهار برای هند است. با این همه، در زمینه توسعه بندر چابهار، طی سال های گذشته تا کنون، مشکلاتی بین ایران و هند وجود داشته است و هند تا به حال 25 میلیون دلار در این زمینه سرمایه گذاری کرده است.

بندر چابهار به دلیل ویژگی منحصربه فرد خود یعنی کوتاه ترین مسیر به بندر شانگهای در چین به عنوان بزرگ ترین بندر تجاری جهان، نقطه عطف مهمی در ترانزیت دریایی در بین بنادر کشور محسوب می شود

بندر چابهار به دلیل ویژگی منحصربه فرد خود یعنی کوتاه ترین مسیر به بندر شانگهای در چین به عنوان بزرگ ترین بندر تجاری جهان، نقطه عطف مهمی در ترانزیت دریایی در بین بنادر کشور محسوب می شود. این امر خصوصاً با توجه به تعاملات سازنده چین و ایران و امضای سند همکاری ۲۵ ساله، اهمیت ویژه ای دارد. ایران این بندر را همراه با منطقه آزاد تجاری چابهار که احتمالا قرار است کارخانه فولاد و مجتمع پتروشیمی نیز در آن احداث شود باشد، موتور توسعه بخش ایرانی سواحل مکران می‌داند. استان سیستان و بلوچستان ایران با استان بلوچستان پاکستان که بندر رقیب گوادر مورد حمایت چین است، خط ساحلی مشترک دارد.

افزون بر این این بندر اجازه نفوذ بیشتر ایران در افغانستان را فراهم می کند چرا که آمریکا و عربستان به دنبال انزوای ایران و طالبان هستند و از سوی دیکر این بندر راهی برای کاهش وابستگی حمل و نقلی افغالستان با همسایه جنوبی خود پاکستان است که روابط نه چندان حسنه ای با آن دارد.

خرداد ماه سال جاری نشریه بیزینس استاندارد طی سفر وزیر خارجه حسین امیر عبداللهیان به هند گزارش داد که مقام های تهران و دهلی نو بر تعهد خود برای ادامه همکاری در توسعه بندر چابهار به عنوان یک قطب ترانزیتی برای منطقه به ویژه آسیای مرکزی تاکید کرده اند.

سوبرامانیام جایشنکار وزیر امور خارجه هند، دسامبر ۲۰۲۱ (آذر ماه سال گذشته) در مجلس نمایندگان هند،(لوک سابها) اعلام کرده بود تحریم های آمریکا علیه ایران بر پروژه همکاری هند در بندر چابهار تاثیری نداشته است.

اگر چابهار به تمام ظرفیت های خود برسد، نه تنها می تواند به دروازه تجارت هند با اروپا، روسیه و کشورهای CIS تبدیل شود، بلکه به یکی از مهم ترین بنادر در جهان تبدیل می شود

از این رو، توسعه بندر چابهار به ایران این امکان را داده است تا از طریق ارتقاء این عملیات تجاری دریایی، به عنوان یک مرکز تجارت منطقه ای ظهور کند. اگر چابهار به تمام ظرفیت های خود برسد، نه تنها می تواند به دروازه تجارت هند با اروپا، روسیه و کشورهای CIS تبدیل شود، بلکه به یکی از مهم ترین بنادر در جهان تبدیل می شود.

در واقع می توان گفت که بندر چابهار در واقع رقیبی برای بندر گوادر در پاکستان است که چین در حال گسترش آن است. به رغم گذشت 70 سال از جدایی هند و پاکستان این دو کشور هم چنان روابط پرتنشی را تجربه می کنند که یکی از مهم ترین دلایل آن منطقه کشمیر است و به همین سبب هند در صدد است با دسترسی گسترده تر به بندر چابهار تا حدودی در رقابت ژئوپلیتیکی با پاکستان و چین قدرت و منافع خود را حفظ کند. آبان ماه سال جاری اکونومیک تایمز گزارش داد پس از نشست مجازی سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای جایشنکار، وزیر امور خارجه، بندر چابهار و کریدور حمل و نقل بین المللی شمال جنوب (INSTC) را از طریق ایران به عنوان عوامل کلیدی برای رشد آسیای مرکزی معرفی کرد و به طور غیرمستقیم کریدور اقتصادی چین-پاکستان را که از منطقه مورد مناقشه کشمیر می گذرد به دلیل نقض حاکمیت هند مورد سرزنش قرار داد.

ایجاد مسیرهای تجاری جدیدتر از طریق بندر چابهار به عنوان قطب غالب، هم شکوفایی و هم اهرم دیپلماتیک را برای ایران در آسیای مرکزی به ارمغان خواهد آورد و از سوی دیگر، هند امیدوار است با سرمایه گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری خود در این بندر، پلی به افغانستان و آسیای مرکزی محصور در خشکی ایجاد کند چرا که این پروژه جایگزینی برای زیرساخت‌های مربوط به ابتکار کمربند و جاده چین، از جمله پروژه ۵۰ میلیارد دلاری کریدور اقتصادی پاکستان پاکستان (CPEC) است.

حجم مبادلات تجاری تهران و دهلی نو

تعاملات اقتصادی دوجانبه میان دو کشور به شدت از تحریم های غربی تاثیر پذیرفته است. پیش از تحریم ها، حجم تبادلات تجاری میان دو کشور به حدود ۱۷ میلیارد دلار در سال نیز رسیده بود (با احتساب فروش نفت)، اما بنابر گزارش وزارت بازرگانی و صنعت هند این میزان در سال 2022 به 2.5 میلیارد دلار رسیده است.

مبادلات تجاری ایران و هند در این دوره با رشد ۴۸ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده است. کل مبادلات تجاری دو کشور در سال ۲۰۲۱ بالغ بر یک میلیارد و ۶۹۳ میلیون دلار اعلام شده بود و در میان اقلام وارداتی ایران از هند برنج، چای و شکر صدرنشین بوده اند و مواد خام تولید رنگ و میوه نیز مهم ترین اقلام صادراتی ایران به این کشور بوده اند.

واردات هند از ایران نیز در سال ۲۰۲۲ رشد ۶۰ درصدی داشته و به ۶۵۳ میلیون دلار رسیده است. هند در مدت مشابه سال قبل از آن ۴۰۹ دلار کالا به ایران صادر کرده بود.

رویکرد همگرایی منطقه ای ایران و هند تا حدودی در سیاست خارجی دو کشور مشهود است. هند در سیاست خارجی مایل به حفظ روابط اقتصادی و سیاسی با ایران است که یکی از نمونه های آن رای ممتنع هند در قطعنامه‌ اخیر آمریکا و متحدان اروپایی آن در آژانس بین المللی انرژی اتم در خصوص انتقاد از عملکرد ایران بود. نمونه دیگر اتخاذ سیاست مشابه با ایران در خصوص روسیه و امتناع هند از محکوم کردن عملیات نظامی روسیه در اوکراین از طریق اعمال تحریم‌ها و لغو همکاری های دوجانبه بود.

افزون بر مشارکت و هم افزایی میان ایران، هند و روسیه در حوزه های اقتصادی موجبات نفع متقابل برای هر یک از طرفین را فراهم می کند زیرا این سه کشور بیش ترین میزان دلارزدایی و استفاده را از ارزهای ملی را دارند.

نتیجه

به طور کلی اگرچه تعاملات اقتصادی و تجاری ایران و هند با تاثیرپذیری گسترده از تحریم های غربی روند نزولی را تجربه کرده است و حتی در برهه زمانی هند به تبعیت از تحریم های غربی از خرید نفت ایران خودداری می کرده است، اما مافع مشترک تهران و دهلی نو در توسعه بندر چابهار و تبدیل آن به قطب ترانزیت منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک دو کشور را به شکل عمیقی پیوند داده است.

اهمیت این پروژه تا جایی است که مرداد ماه سال جاری ساربادانا سونووال وزیر بنادر و کشتیرانی هند اذعان کرده بود که چشم انداز هند تبدیل بندر شهید بهشتی در چابهار به یک قطب ترانزیتی و اتصال آن به آسیای میانه است. بنابراین توسعه این بندر و ادغام ایران در سازمان شانگهای و اوراسیا در آینده سبب روابط مستحکم تر میان ایران، هند، روسیه و چین می شود که قطعا به ایران در پیش برد اهداف استراتژیک خود کمک میکند.