تهمینه غمخوار؛ بازار: مهمترین درس سال ۲۰۲۲ برای همه علاقه مندان به سیاست بین الملل این بود که هیچ چیز غیرممکن نیست و هیچ پیش بینی حتی توسط مشهورترین تحلیلگران را نمی توان بدیهی دانست. جنگ اوکراین تنها بخشی از غیرقابل پیش بینی بودن سال گذشته بود.
سال ۲۰۲۳ نیز یکی از تحولات غیرقابل پیش بینی خواهد بود، به ویژه در مورد ایران که ۲۰۲۲، نقطه عطفی در سیاست داخلی و خارجی آن در نظر گرفته شد. تحریمهای گسترده غرب علیه روسیه، محدودیت‌های ترانزیت روسیه به اروپای شرقی، تداوم تحریمهای یکجانبه آمریکا علیه ایران و نامشخص بودن روند احیای برجام، جان تازه‌ای به روح سیاست نگاه به شرق ایران دمید و بر همین اساس، تهران مصمم شد تا بیشتر به تعمیق تعاملات خود با روسیه بپردازد. در حقیقت، اگر این کشور تا پیش از این، از نظر سیاسی دست در دست هم بوده اند، اکنون تاکید بیشتری بر روابط اقتصادی خود دارند.
در روزهای نخست این جنگ، ایالات متحده مجموعه ای از تحریمهای مالی بی‌سابقه از جمله ممنوعیت معاملات با بزرگترین بانک‌های دولتی روسیه، ممنوعیت تجارت اوراق قرضه دولتی روسیه، محدود کردن توانایی وام دادن به شرکت‌های بزرگ روسی، مسدود کردن سیستم پیام‌رسانی مالی سوئیفت و ذخایر ارزی بانک مرکزی روسیه را اعمال کرد و همین موضوع موجب شد تا اقتصاد روسیه به شدت تحت تاثیر قرار گیرد؛ در حالی که هنوز قوی ترین ضربه ها در راه است و می توان سناریوهای احتمالی در مورد آینده روسیه را مطرح کرد.
پیش از تماسهای تلفنی در سال جاری، ایران نشان داد قصد دارد در سال ۲۰۲۳ بیشتر به سمت روسیه متمایل شود؛ در حالی که روسها نیز بر توسعه تعاملات با جمهوری اسلامی متمرکز شدند. این موضوع نشان می دهد که ایران و روسیه بیش از هر زمان دیگری به یکدیگر نزدیک شده اند. در همین راستا، رئیسی و پوتین در خصوص همکاری‌های دو کشور در زمینه‌های انرژی، حمل‌ونقل و لجستیک گفت‌وگوهایی داشتند و در رابطه با اوضاع سوریه و افغانستان نیز به تبادل نظر پرداختند.
برخی کارشناسان معتقدند که پس از جنگ اوکراین که روسیه تحت تحریم های گسترده آمریکا و اروپا قرار گرفت، ایران از پیوستن یک قدرت بزرگ به باشگاه کشورهای تحریم شده، به عنوان یک فرصت تعبیر کرده است؛ در حالی که پیش از این جنگ نیز دو کشور توسعه و گسترش روابط دوجانبه را دنبال کرده اند.
در همین راستا، ایران در سال‌های اخیر به دنبال تکمیل کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال_جنوب یا همان نستراک به امید به فعلیت رساندن پتانسیل ژئواکونومیکی خود، پیوستن به بازار پررونق ترانزیتی بین‌المللی، بهبود موقعیت ژئوپلیتیکی خود و در نهایت تثبیت موقعیت خود به عنوان یک قدرت بزرگ در منطقه بوده که به گفته مقامات ایرانی، دولت روسیه علاقمند است با کمک مالی در تکمیل راه آهن رشت_ آستارا در سال ۲۰۲۳ مشارکت کند.
کریدور شمال_جنوب مسیری به طول ۷۲۰۰ کیلومتر با چندین محور است که جابجایی کالا بین هند، ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه را تسهیل می کند که تنها یک مسیر ۱۶۴ کیلومتری بین آستارا و رشت در شمال ایران ناقص باقی مانده است.بر اساس آمار منتشر شده، در ماه گذشته، سرمایه گذاری ۲۰ میلیارد دلاری از سوی دو کشور برای ایجاد یک مسیر تجاری بین قاره ای انجام شده است که به نظر می رسد هدف از این سرمایه گذاری ایجاد زنجیره تامین مقاوم در برابر تحریم ها باشد.
در بعد اقتصادی، ایران و روسیه مشغول ایجاد شبکه‌های تجاری جدید گسترده با هدف دور زدن تحریمهای غرب هستند
در حقیقت، در بعد اقتصادی، هر دو کشور مشغول ایجاد شبکه‌های تجاری جدید گسترده با هدف دور زدن تحریمهای غرب هستند؛ از جمله راه‌های تامینی که می‌توانند تجهیزات نظامی را از ایران از طریق راه آهن و همچنین از طریق دریای خزر به روسیه ارسال کنند. این اقدام نه تنها برای ایران که اکنون فرصت ارتقای ناوگان قدیمی خود را به دست آورده است، بلکه برای کل خاورمیانه می تواند تغییر بزرگی باشد. بدین ترتیب، قدرت بازدارندگی ایران به‌طور غیرقابل انکاری افزایش یافته و معادلات منطقه‌ای دچار تغییر خواهند شد؛ در حالی که با وجود این تحریمهای فزاینده، قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی مسئله ای حائز اهمیت برای کشور است.
از طرفی، سرنوشت توافق هسته ای در سال ۲۰۲۳ نیز جدا از رویکرد شرق محور ایران نیست. مذاکرات در سپتامبر ۲۰۲۲ متوقف شد، در حالی که دو طرف در مورد حل اختلافات عمده و نزدیک شدن به توافق صحبت کردند. با این وجود و در حالی که مذاکرات در حالت بن بست به سر می برد، یکی از مقامات ایرانی معتقد است که مذاکرات برجام نتیجه چندانی نخواهد داشت. در همین حال، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، گفته است که احیای برجام اکنون روی میز مذاکره نیست، زیرا ایران ماه ها پیش فرصت بازگشت به توافق را رد کرده است. در همین راستا، با توجه به تمام تحولات اخیر، احیای برجام حداقل در نیمه اول سال ۲۰۲۳ بعید است.
البته، سیاست نگاه به شرق ایران در سال جاری تنها معطوف به روسیه نخواهد بود. در آخرین روزهای سال ۲۰۲۲، چین کنسولگری خود را در شهر استراتژیک بندرعباس افتتاح کرد. چانگ هوآ، سفیر چین در ایران در مراسم افتتاحیه کنسولگری چین اعلام کرد که پکن از روابط خود با ایران از نقطه نظر استراتژیک آگاه است و از عزم خود برای ارتقای مشارکت راهبردی همه جانبه با تهران عقب‌نشینی نخواهد کرد.
در حالی که نمی توان انکار کرد که روابط اقتصادی چین با امارات و عربستان سعودی بسیار عمیق است، اما این مسئله، لزوماً به این معنی نیست که چین در حال جانبداری از این کشورها بوده و بر توسعه روابط با ایران تاکید ندارد
بیانیه مشترک چین و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس که در پایان نشست ریاض منتشر شد، بحث های مختلفی را مطرح کرد و مدعی شد که پکن در حال تغییر سیاست طولانی مدت خود برای فاصله گرفتن از رقابت های استراتژیک در ایران است. در این بیانیه از ایران و امارات خواسته شد که در مورد اختلاف خود بر سر مالکیت جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی مذاکره کنند و به راه حلی مسالمت آمیز برسند؛ در حالی که تهران مدعی است که صحبت بر جزایر سه گانه غیرقابل مذاکره است.
در حالی که نمی توان انکار کرد که روابط اقتصادی چین با امارات و عربستان سعودی بسیار عمیق است، اما این مسئله، لزوماً به این معنی نیست که چین در حال جانبداری از این کشورها بوده و بر توسعه روابط با ایران تاکید ندارد، بلکه چینی ها همچنان واردکننده اصلی نفت خام ایران هستند و آمار نشان می دهد که صادرات نفت ایران در دو ماه آخر سال ۲۰۲۲ رکورد زد و در سال ۲۰۲۳ شروع قدرتمندی را نشان داد.
از طرفی، ایران اهداف متعددی را از توافق ۲۵ ساله مانند تضمین صادرات نفت خام به چین در بلندمدت، جذب سرمایه گذاری چین در بازسازی بخش انرژی و اتصال ایران به شبکه ترانزیت بین المللی، دنبال می کند. اما، جمهوری اسلامی، همچنین به خوبی می داند که تا زمانی که تحریم ها وجود دارد، نمی تواند سرمایه گذاری مستقیم خارجی چین را جذب کند. با این حال، صرف تضمین خرید نفت، ایران می تواند راه نجاتی را که کشور در شرایط فعلی به آن نیاز دارد، دریافت کند.
جمهوری اسلامی می تواند با تعمیق روابط خود با روسیه و چین با توجه به تلاشهای امریکا در جهت انزوای بین المللی کشور، با عملیاتی شدن قرارداد ۲۵ ساله با چین پس از سفر ابراهیم رئیسی به چین و همچنین انعقاد توافقنامه ۲۰ سال با روسیه به لحاظ اقتصادی و تامین منافع ملی منتفع شود
افزون بر این، در حالی که تعامل با روسیه و چین، در حال تعمیق است. تعاملات ایران با هند نیز در حوزه تامین کالاهای اساسی، حمل و نقل، سرمایه گذاری زیرساختی و روابط تجاری دوجانبه در حال رشد است. بنابراین، مجموعه ای از اقدامات که روابط ایران را با این کشورها توسعه دهد، در حال انجام است که نهادینه شدن آنها، برای کشور مفید خواهد بود.
جمهوری اسلامی می تواند با تعمیق روابط خود با روسیه و چین با توجه به تلاشهای امریکا در جهت انزوای بین المللی کشور، با عملیاتی شدن قرارداد ۲۵ ساله با چین پس از سفر ابراهیم رئیسی به چین و همچنین انعقاد توافقنامه ۲۰ سال با روسیه به لحاظ اقتصادی و تامین منافع ملی منتفع شود.
بنابراین، نمی توان فرصتی که در شرق برای ایران فراهم شده را از دست داد و از غرب انتظاری داشت؛ در حالی که غرب نیز با ایران و هم کشورهای مشابه جمهوری اسلامی دارای یک چالش اساسی است که این فرصت حتی می تواند موجب شود تا غربیها نیز به ایران و شرق با یک دید تازه متوازن و متعادل تری نگاه کنند؛ ضمن این که در مجموعه شرق با توجه به نیاز کشورها به خصوص نیاز تجاری به یکدیگر و ساختار جدیدی که بر ضد ساختار یکجانبه گرایی غرب شکل گرفته است، غرب سلطه ای نخواهد یافت.
بر همین اساس، در حالی که نظام جهانی در حال یک تحول جدی است؛ اگر ایران بتواند در استفاده از سیاست نگاه به شرق به موفقیت دست یابد و آن را تعمیق کند، این سیاست می تواند همانند ابزار و پتانسیلی برای کشور در حوزه های مختلف سیاست خارجی در نظر گرفته شود، زیرا بازار هند، سرمایه گذاری های چین و دایره گسترده روابط با روسیه، می تواند نگاه جدی تری را به سوی جمهوری اسلامی در منطقه و عرصه بین الملل معطوف سازد.
نظر شما