بازار؛ گروه بین الملل: جمهوری‌های آسیای مرکزی که وابستگی اقتصادی خرد و کلان به مسکو دارند، پس از جنگ اوکراین و تحریم مسیرهای عبوری از روسیه که شاخه شمالی کریدور شمال- جنوب را تشکیل میدهد، بر آن شده اند تا برای جلوگیری از تحریم های اروپا و آمریکا، پیشبرد رشد اقتصادی خود و دسترسی به بازارهای بین المللی مسیرهای جدید و جایگزین پیدا کنند.
از این رو استقرار ایران در چهاراه ترانزیت جهان و حضورش در دو کریدور اصلی شمال – جنوب و شرق به غرب نه تنها دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به آب های بین المللی را فراهم می کند، بلکه از طریق ترکیه میتواند پلی برای ورود این کشورها به اروپا باشد.
ایران در میان کشورهایی است که بیشترین تعداد همسایه را دارد و همچنین به آب‌های آزاد متصل است که مسیر شمال- جنوب و شرق به غرب نیز از بهترین مسیرهای صادراتی عبوری از ایران محسوب می‌شود و همین امر نگاه کشورهای آسیای میانه را خصوصا در پی تحولات اخیر در اوکراین و روسیه بیش از پیش بر ایران متمرکز کرده است.
البته اهمیت آسیای میانه و ایران برای یکدیگر متقابل است. زیرا حضور اقتصادهای نوظهور در این منطقه نیز رو به گسترش است که خود حاکی از اهمیت ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک آسیای میانه است. به گفته خبرگزاری آناتولی، سال ۲۰۲۱ سرمایه گذاران ترکیه اقدام به ثبت ۳۲۰ شرکت در ازبکستان کرده اند. می توان به نوعی گفت که ترکیه به نوعی به دنبال جایگزینی برای روابط پرتنش خود با غرب است که می توان نمود آن را در چارچوب نفوذ فزاینده ترکیه در آسیای مرکزی و جاه طلبی های ژئوپلیتیک گسترده تر نیز مشاهده کرد.
تعامل بیشتر آنکارا با آسیای مرکزی تا حدی ناشی از نیازهای انرژی ترکیه و جاه طلبی های ترانزیت انرژی این کشور است. زیرا با توجه به ذخایر محدود انرژی داخلی ترکیه و علی رغم کشف میادین گاز قابل توجه در دریای سیاه در سال ۲۰۲۰، ترکیه همچنان به طور قابل توجهی به منابع انرژی خارجی وابسته است.
ایران با توجه به اهمیت ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک آسیای مرکزی، در تلاش است تا با گسترش تعامل با کشورهای این منطقه در زمینه های مختلف پیوندهای سیاسی و اقتصادی عمیق تری با آنها برقرار کند و با گسترش نفوذ خود در آسیای میانه به نوعی با حضور آمریکا در منطقه مقابله کند
یا نمونه دیگر کشور چین است که به گزارش خبرگزاری رویترز، دست به سرمایه گذاری های هنگفت در بخش انرژی قزاقستان زده و از آن نفت و گاز نیز خریداری می کند و در واقع چین نیز به دنبال تقابل با آمریکا در پی تعمیق حضور و نفوذ خود در آسیای میانه است. ایران نیز که به اهمیت ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک این منطقه پی برده است در تلاش است تا با گسترش تعامل با کشورهای این منطقه در زمینه های مختلف پیوندهای سیاسی و اقتصادی عمیق تری با آنها برقرار کند و با گسترش نفوذ خود در این اسیای مرکزی به نوعی با حضور آمریکا در منطقه مقابله کند. رایش ایران به اسیای مرکزی از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم و نگاه به شرق آن که اولویت را گسترش روابط سیاسی با همسایگان و منطقه قرار داده شتاب بیشتری به خود گرفته است. در واقع دولت سیزدهم همسایگی و همجواری را به عنوان ستون فقرات در دیپلماسی سیاسی و اقتصادی قرار داده و از این راه به دنبال درآمد ها و عواید جدید برای کشور خصوصا در شرایط تحریم و تنگناهای اقتصادی کنونی است .
سفر رییس جمهوری ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی ،قزاقستان، قاسم ژومارت توکایف به ایران ، اعزام هیات های تجاری قزاق به ایران، برگزاری همایش تجاری ایران و قزاقستان، سفر نخست وزیر قزاقستان به ایران علیخان اسماعیل اف که همگی طی سال جاری انجام شده اند تنها مواردی از چرخش نگاه کشورهای آسیای میانه به سمت ایران است. هم چنین وزیرخارجه ایران حسین امیرعبداللهیان که ماه جاری برای شرکت در بیست و ششمین اجلاس شورای وزیران سازمان همکاری های اکو به ازبکستان سفر کرده بود در دیدار با رئیس جمهوری ازبکستان شوکت میرضیایف خواستار توسعه هر چه بیش تر روابط اقتصادی و امضای توافق نامه تجارت ترجیحی میان دو کشور شده است.
امیرعبداللهیان در دیدار همتای ازبک خود اعلام کرده بود ایران برای سرمایه‌گذاری مشترک با ازبکستان در زمینه های کشاورزی، ساخت و ساز و انرژی و همچنین گسترش همکاری در عرصه های ترانزیت و انرژی آماده همکاری با ازبکستان است. دو طرف هم چنین ۱۷ سند همکاری در زمینه های توسعه حمل و نقل ترانزیتی، مبادلات فرهنگی، گمرک، مبادلات تجاری و اقتصادی و بهداشت امضا کردند.
تاجیکستان نیز از قافله تلاش کشورهای همجوار خود برای گسترش توسعه روابط سیاسی و اقتصادی با ایران جا نمانده است. خرداد ماه سال جاری رئیس جمهوری تاجیکستان امام علی رحمان به تهران سفر کرد که طی آن دو کشور ۱۷ سند همکاری های نفتی، کار و رفاه، محیط زیست، گردشگری و بورس و اوراق بهادار امضا کردند.
وی در کنفرانس خبری مشترک با رئیسی گفته بود : تاجیکستان علاقمند به افزایش هر چه بیشتر سطح مراودات و همکاری‌ها با جمهوری اسلامی ایران است و نقشه راه توسعه روابط دو کشور در افق سال ۲۰۳۰ چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای از این هدف پیش روی طرفین تصویر کرده است.
رئیسی نیز در این دیدار گفته بود: سفر رئیس جمهور تاجیکستان به تهران قطعا نقطه عطفی در مسیر تقویت و تعمیق روابط دو کشور است. نقشه راه تعاملات دو کشور میتواند پشتوانه خوبی برای عملیاتی کردن اراده طرفین در راستای توسعه هر چه بیشتر روابط باشد و تقویت همکاری‌های دوجانبه ایران و تاجیکستان زمینه‌ساز گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دو کشور خواهد بود.
البته سفر رحمان به تهران پس از یک وقفه نه ساله و سردی در روابط فی مابین صورت گرفته بود. روابط دو کشور تا کمی قبل از یک سال پیش برای دوره‌ای تقریبا پنج ساله به سردی گراییده و دولت تاجیکستان ایران را به پشتیبانی از «کودتای نافرجام» عبدالحلیم نظرزاده، معاون پیشین وزیر دفاع خود در سال ۲۰۱۵ و حمایت از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان متهم کرده بود.
روابط تهران و دوشنبه به ویژه به دنبال دعوت ایران از محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به عنوان "مهمان ویژه" به همایش "وحدت اسلامی" در تهران در اوایل دی‌ماه ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) رو به تیرگی گرایید. پیشتر دادگاه عالی تاجیکستان حزب نهضت اسلامی تاجیکستان را سازمانی "تروریستی" اعلام کرده و فعالیت آن در کشور ممنوع شده بود.
اما از آغاز سال ۲۰۲۰ در اظهارات مقامات دو کشور، نشانه‌هایی از تنش‌زدایی دیده شد و سرانجام شیرعلی میرزا، وزیر دفاع تاجیکستان در ماه آوریل سال ۲۰۲۱ در سفری از پیش برنامه‌ریزی نشده به ایران سفر کرد و با وزیر دفاع و رئیس ستاد کل نیروهای مسلح کشورمان دیدار و گفت‌وگو داشت. در پایان این گفت‌وگوها مقامات هر دو کشور به همکاری در بخش نظامی تاکید کردند.
از سوی دیگر ابراهیم رئیسی نیز شهریور ماه سال جاری به دعوت علی اف برای شرکت در اجلاس شانگهای به تاجیکستان سفر کرد. در بیست و یکمین نشست سران سازمان شانگهای که در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، سران هشت کشور عضو اصلی سازمان، نظر موافق خود را با تبدیل عضویت جمهوری اسلامی ایران از عضو ناظر به عضو اصلی اعلام و اسناد مربوط به آن را امضا کردند.
به تازگی نیز سفیر ایران در تاجیکستان محمد تقی صابری با وزیر خارجه این کشور دیدار و گفت و گو کرده و دو طرف خواستار ضمن بررسی زمینه‌های همکاری‌ها در ابعاد مختلف، بر توسعه همکاری‌ها و مناسبات فی مابین دو کشور ایران و تاجیکستان تاکید کردند. همچنین در این دیدار نیز در خصوص آخرین وضعیت تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی گفت‌وگو و تبادل نظر شد.
باز شدن یخ روابط سیاسی تهران – دوشنبه آغازگر صعود مبادلات تجاری
ایران و تاجیکستان از سالیان دور به واسطه مراودات سیاسی و دیپلماتیک حسنه روابط اقتصادی مطلوبی نیز داشتند و تاجیکستان هواره یکی از مقاصد صادرتی ایران بوده است، هر چند که در یک برهه زمانی به علت سردی روابط سیاسی، میزان تجارت دوجانبه آنها نیز رو به کاهش گذاشت اما با گذشت زمان و پررنگ تر شدن اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران برای تاجیکستان خصوصا در پی جنگ اوکراین حجم مراودات تجاری دو کشور مجددا صعودی شد و به گزارش گمرک کشور در ۸ ماهه ابتدایی سال جاری به حدود ۱۴۰ میلیون دلار رسیده است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل افزایش ۱۹۰ درصدی داشته است.
البته انتظار مسئولین دو کشور در خصوص حجم تبادلات تجاری دو کشور بسیار بالاتر از رقم فعلی است و به نحوی که علی اکبر محرابیان وزیر نیرو پیش تر اعلام کرده بود این رقم طی دو سال آینده به ۵۰۰ میلیون دلار خواهد رسید. دی ماه سال جاری نیز غلامحسین شافعی رئیس اتاق ایران گفته بود ایران و تاجیکستان برای گسترش روابط تجاری و اقتصادی باید به سمت تجارت ترجیحی حرکت کنند.
شافعی در نشست «فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری با تاجیکستان» که هم‌زمان با حضور هیات تجاری تاجیک در محل اتاق مشهد برگزار شده بود، گفته بود که سطح مبادلات تجاری و نوع محصولاتی که محور تجارت ایران و تاجیکستان است، اقتضا می‌کند که موافقت‌نامه تجارت ترجیحی میان دو کشور تعریف و به مرحله اجرا درآید و اثرات مثبت این توافق اقتصادی، دو کشور را منتفع خواهد کرد.
از سوی دیگر با توجه منابع آبی سرشار کشور تاجیکستان و محدودیت منابع آبی ایران و پتانسیل کشاورزی در تاجیکستان، تامین محصولات کشاورزی و باغی از این کشور و کشت فراسرزمینی در تاجیکستان یکی دیگر از ظرفیت های تعامل اقتصادی دو طرف است. در حالی که ایران به دنبال کشت فراسرزمینی با اوروگونه، ونزوئلا یا برزیل است تاجیکستان که قرابت جغرافیایی بسیار زیادتری در مقایسه با کشورهای فوق دارد نباید مورد غفلت واقع شود.
اهمیت ایران برای تاجیکستان تنها در موقعیت سرزمینی و ژئواکونومیک خلاصه نمی شود و تاجیکستان به دنبال استفاده از دانش فنی ایران خصوصا در زمینه ساخت سد و نیروگاه است، چرا که مهندسین ایرانی پیش تر پروژه سد و نیروگاه سنگ و توده را با موفقیت در این کشور اجرایی کرده اند
اهمیت ایران برای تاجیکستان تنها در موقعیت سرزمینی و ژئواکونومیک ویژه ایران خلاصه نمی شود. تاجیکستان به دنبال استفاده از دانش فنی ایران خصوصا در زمینه ساخت سد و نیروگاه است، چرا که مهندسین ایرانی پیش تر پروژه سد و نیروگاه سنگ و توده را با موفقیت در این کشور اجرایی کرده اند . آذر ماه سال جاری و طی مراسم برگزاری پانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی دو کشور دلیر جمعه، وزیر انرژی و ذخایر آبی تاجیکستان خواستار مشارکت با ایران در ساخت نیروگاه خورشیدی در این کشور شده بود. وی حتی تاکید کرده بود: با همکاری ایران و ظرفیت موجود در تاجیکستان می‌توانیم برق آسیای مرکزی و آسیای جنوبی را تامین کنیم.
وی در جریان بازدید از شرکت تعمیرات نیروگاهی ایران گفته بود: منبع اصلی تولید برق ایران نیروگاه‌های حرارتی است و وجود واحدهای مختلف حرارتی در ایران موجب شده است تا متخصصان ایرانی توانایی بالایی در تعمیرات نیروگاه‌های حرارتی داشته باشند که همین امر میتواند در تعمیر واحدهای حرارتی کشور تاجیکستان نیز کمک کننده باشد. با توجه به اینکه اکثر امور مربوط به تعمیرات نیروگاه‌های ایران توسط متخصصان این مجموعه انجام می‌شود، از این رو علاقه‌مندیم برای تعمیرات نیروگاه‌های قدیمی و ترانسفورماتورهای تاجیکستان همکاری داشته و یک کارخانه تعمیراتی مشترک راه‌اندازی کنیم.
این در حالی است که به گفته علی بخشی رئیس سندیکای برق ایران شرکت‌های خصوصی صنعت برق ایران در بیش از ۴۰ کشور دنیا حضور فعالی دارند و این شرکت‌ها با کشورهای مختلف در حوزه‌های گوناگون اعم از صادرات تجهیزات فنی و یا خدمات مهندسی همکاری موثری دارند و می توانند در حوزه هایی چون مطالعات توسعه برق، کاهش تلفات، صادرات تجهیزات فنی، خدمات مهندسی، انتقال خطوط مشترک و آموزش با کشور تاجیکستان همکاری داشته باشند.
تاجیکستان یکی از کشورهای صاحب مقام در منابع و ذخایر آب در منطقه آسیای مرکزی و جهان است و این کشور هشت میلیون نفری، ۶۴ درصد منابع آبی آسیای مرکزی را در اختیار دارد و در جهان نیز در جایگاه ششم قرار دارد. این کشور کوهستانی و سرسبز با بارندگی زیاد دارای رودخانه های فراوانی است . شمار رودهایی که طول آن ها از ۱۰ کیلومتر تجاوز می کند به ۹۴۷ عدد میرسد و در مجموع طول رودخانه های تاجیکستان بیش از ۲۸ هزار کیلومتر است. بنابراین تاجیکستان سعی دارد با استفاده از امتیاز منابع آبی خود سدسازی های بیشتری را در دستور کار قرار داده تا بدین وسیله با صادرات برق به همسایگان عواید و درآمدهای خود را نیز افزایش دهد و چنین شرایطی فرصتی طلایی را برای مهندسین و پیمانکاران ایرانی فراهم می آورد تا به صدور خدمات فنی مهندسی پرداخته و برای کشور ارزآوری و در آمدزایی کنند و در این پروژه ها سهیم شوند.
وضعیت کریدورهای ایران و تاجیکستان
تاجیکستان که در پی بحران اوکراین به دنبال مسیرهای جایگزین برای تجارت ترانزیت خود است، مهرماه سال جاری از افتتاح کریدور چندوجهی چین-تاجیکستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه در قسمت تاجیکستانی خبر داد.
وزیر حمل و نقل تاجیکستان عظیم ابراهیم در کنفرانس بین المللی با عنوان "لجستیک و مزایای آن در توسعه ارتباطات حمل و نقل بین تاجیکستان و کشورهای منطقه" مسیر جدیدی برای حمل کالا از چین به ترکیه از طریق تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران اعلام کرد که بخش تاجیکستانی آن در کولاب این کشور افتتاح شده است. وی گفت که انتظار می رود محموله ها در طول مسیر جدید با روش های حمل و نقل ترکیبی شامل قطار، کامیون ها؛ کشتی ها؛ و هواپیما ترانزیت و تحویل داده شوند.
این در حالی است که به گفته شهریار افندی زاده، معاون حمل و نقل وزارت راه و شهرسازی منطقه کولاب نقش مهم و تاثیرگذاری در عبور بارها به صورت جاده‌ای از مبدا چین و انتقال آن از طریق ریل به ایران برای رسیدن به مقصد دارد.
از سوی دیگر مسیر کریدور «کتای» که از کشورهای قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران می‌گذرد به‌عنوان مسیر کوتاه و جایگزین برای ارسال کالا از بنادر جنوبی ایران به کشورهای آسیای میانه مطرح است. شهریور ماه سال ۱۳۹۹ نخستین محموله کالای ایران از کریدور "کتای" که از کشورهای افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان می گذرد، با امنیت کامل سفر خود را به پایان رساند.
کریدور «کتای» که از کشورهای قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران می‌گذرد در صورت فراهم شدن زیرساخت‌ها میتواند راه جدیدی به آسیای میانه باشد
مسیر«کتای» در صورت فراهم شدن زیرساخت‌ها میتواند راه جدیدی به آسیای میانه باشد. در طی دو سال گذشته پس از اعمال محدودیت‌های ترانزیتی توسط ترکمنستان و موانع صادرات کالا به آسیای میانه، مسئولان و متصدیان حوزه حمل‌ونقل به جایگزینی راه جدید و محوری به نام «کتای» از طریق مرز افغانستان افتادند. مسیر کریدور کتای از قرقیزستان شروع و با عبور از کشورهای آسیای میانه به چین ختم می‌شود، هدف از بهره گیری از این کریدور، روان‌سازی تجارت با کشورهای آسیای میانه و چین از طریق ایران است.
درصورتی‌که دولت ایران برای گشایش و تقویت مسیر کتای سرمایه‌گذاری کند، علاوه بر ارزش‌افزوده در واقع کمکی به بخش ترانزیت کشور خواهد بود و امکان تردد برای کامیون‌های ایرانی در این مسیر فراهم خواهد شد و در نتیجه هزینه‌های حمل کالا و ترانزیت برای تجار ایرانی کاهش می یابد و خودبه‌خود کشور افغانستان نیز راغب به مشارکت در تقویت این مسیر خواهد شد.
مسیر کتای بیشتر به‌عنوان مسیر مناسبی برای ترانزیت کالا مطرح است تا اینکه مسیر جایگزینی برای ترانزیت از سمت کشور ترکمنستان به آسیای میانه باشد، زیرا هیچ مسیری به‌اندازه گذرگاه های عبوری از افغانستان برای رسیدن به تاجیکستان و ازبکستان مناسب نیست، اما تاکنون تقویت مسیر کتای به‌صورت جدی مورد پیگیری قرار نگرفته است.
یکی از چالش ها در راهگذر کتای موضوع امنیت تامین نشده افغانستان، نامطلوب بودن زیرساخت‌های حمل‌ونقلی آن و هزینه های بالای ترانزیت در این کشور است که موجب مشکلاتی برای کامیون‌ها شده است
یکی از چالش ها در این راهگذر موضوع امنیت تامین نشده افغانستان، نامطلوب بودن زیرساخت‌های حمل‌ونقلی آن و هزینه های بالای ترانزیت در این کشور است که موجب مشکلاتی برای کامیون‌ها شده است، از سوی دیگر سه استان شمالی افغانستان که با تاجیکستان هم‌مرز هستند نیز به لحاظ ترانزیتی جایگاه خوبی ندارند. مباحث تأمین امنیت و هزینه بهسازی مسیر کتای در حال حاضر یکی از نیازهایی است که باید کشورهای ایران، افغانستان، ازبکستان و قرقیزستان برای رونق بخشیدن این مسیر آن را حل کنند.
نتیجه
به رغم پررنگ تر شدن اهمیت موقعیت سرزمینی ایران برای آسیای مرکزی پس از تحولات اخیر در روسیه و اوکراین، امتیازات ژئوپلیتیک کنونی ایران برای تبدیل شدن آن به هاب منطقه ای کافی نیست. ایران باید به طور کلی باید تمام اجزای حمل‌ونقل از خطوط ریلی و جاده‌ای گرفته تا پل‌ها و بنادر و تأسیسات ذخیره‌سازی را ارتقا دهد تا به یک هاب ترانزیتی منطقه‌ای بادوام تبدیل شود.
در واقع جنگ اوکراین و تحریم‌های غرب بر مسکو بر نقشه ترانزیت تجارت کالا تأثیر گذاشته و کشورها و شرکت‌های آسیای میانه به دنبال کاهش وابستگی به روسیه و جایگزین برای مسیرهای تجاری عبوری از روسیه هستند که هدف تحریم های غربی قرار گرفته است. این واقعیت همچنین محاسبات پنج کشور آسیای مرکزی را شکل می دهد که اقتصاد آنها از نزدیک با اقتصاد روسیه ادغام شده است.
ایران از نظر جغرافیایی مسلما بهترین راه جایگزین برای تجارت کشورهای آسیای مرکزی است و باید از این فرصت ایجاد شده که ایران را مجددا در کانون توجه آسیای مرکزی قرار داده بهره گرفت تا به نوعی وزنه سیاسی و اقتصادی ایران در منطقه مستحکم تر شود.
نظر شما