تهمینه غمخوار؛ بازار: با وجود چالشهای اقتصادی و تنشهای اجتماعی که جمهوری های آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۲ با آنها مواجه بودند و پیامدهای جنگ روسیه در اوکراین، سال گذشته را به سالی به یاد ماندنی برای این منطقه تبدیل کرده بود، اما اخیرا بانک اروپایی بازسازی و توسعه، در جدیدترین چشم انداز اقتصادی منطقه ای خود گزارش داده که سال ۲۰۲۳، سالی متفاوت برای این منطقه خواهد بود و اقتصادهای آسیای مرکزی در برابر ناملایمات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین انعطاف پذیری قوی از خود نشان خواهند داد.
بر همین اساس، این بانک انتظار دارد که تولید ناخالص داخلی منطقه در سال ۲۰۲۲ که به میزان ۴.۳ درصد گزارش شده بود، به ۴.۹ درصد در ۲۰۲۳ افزایش یابد که این یک تجدید نظر رو به رشد در پیش بینی بهاری آن است.
در همین راستا؛ خبرنگار بازار گفتگویی با «حسن شکاری» کارشناس و پژوهشگر مسائل اوراسیا و دانشجوی دکتری مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران در خصوص چشم انداز این منطقه و روابط ایران با جمهوری های آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۳ انجام داده که در ادامه می خوانیم.
* چشم انداز اقتصادی_سیاسی آسیای مرکزی در ۲۰۲۳ از دیدگاه شما با توجه به چالشهای سیاسی و بحران اقتصادی که این منطقه در سال گذشته تحت تاثیر بحران اوکراین با آن مواجه بود چیست؟
واقعیت این است که آسیای مرکزی بر خلاف منطقه ای که ما از آن به عنوان غرب آسیا یا شامات یاد می کنیم، از تغییر، تحولات و روندهای متفاوت تری برخوردار است. در منطقه شامات و در حوزه های دیگر که برای ما آشناتر است، بحرانها آن به آن می آیند و چالشهای امنیتی ایجاد می کنند. اما، در منطقه آسیای مرکزی، روندهای ثابتی قابل مشاهده است، یعنی رکودی وجود ندارد، بلکه به گذشت سالهای متمادی زمان نیاز است تا آن روند نماد و شکل خود را پیدا کرده و ظاهر شود.
آسیای مرکزی محل تلاقی دو جبهه در حال رقابت در صحنه جهانی یعنی از یک طرف، آمریکا، اروپا و تعدادی از متحدین منطقه ای و از سوی دیگر ایران، روسیه و چین است
بر همین اساس، ما نمی توانیم از ایجاد یک تغییر اساسی طی یک سال در این منطقه سخن بگوییم. اما یک روند اساسی در حال رشدی وجود دارد که آسیای مرکزی طی سالهای گذشته با آن مواجه بوده است. یکی از این روندها این است که آسیای مرکزی محل تلاقی دو جبهه در حال رقابت در صحنه جهانی است. از یک طرف، آمریکا، اروپا و تعدادی از متحدین منطقه ای در قالب ناتو، اتحادیه اروپا و حتی بازیگرانی مانند ژاپن و ترکیه قابل مشاهده هستند که برآِیند تمام رویکردهای آنها، تقویت کریدورها یا مسیر شرق به غرب و اتصال آسیای مرکزی به قفقاز و اروپا و یا اتصال به آسیای جنوبی است؛ یعنی یک راهبردی که در این قالب طراحی شده است.
در طرف دیگر، بازیگرانی از جمله ایران، روسیه و چین مطرح هستند که مخالف این ایجاد روندها بوده و شکل گیری این روندها را برای خود تهدیدی در نظر میگیرند و این مخالفت به عنوان مثال در قالب مخالفت با حضور ناتو در منطقه پدیدار شده است.
در همین راستا، این تقابل که از سال گذشته وجود داشته، در سال جاری تشدید خواهد شد، ضمن اینکه ظهور بین المللی نیز پیدا خواهد کرد و حتی امکان دارد که اگر این موضوع در برخی از حوزه ها میان منافع بازیگران بزرگ قابل حل نباشد، به ایجاد تقابل و تشدید تنشهای منطقه ای منجر شود.
نمونه ای که می توان در این جا بدان اشاره کرد، نگرانی روسها از توسعه ناتو در بحث اوکراین و ورود مستقیم آنها است که اگر این روند در منطقه آسیای مرکزی تداوم یابد، همین پاسخ را از بازیگران این منطقه یعنی روسیه و حتی چین نیز مشاهده خواهیم کرد.
از طرفی، بازیگران غرب هم روند اتصال قفقاز به آسیای مرکزی و آسیای مرکزی به آسیای شرقی را ادامه خواهند داد در حالی که بحث خط لوله تاپی و ترانس خزر جزء مباحثی است که اروپاییها با قدرت در حال دنبال کردن آن هستند. از سوی دیگر هم روسیه، چین و ایران، بحث توسعه شانگهای، تقویت و نهادینه سازی آن، اتحادیه اوراسیا و تعاملات دوجانبه خود را افزایش خواهند داد. لذا، این یک روند پایه است که ما شاهد خواهیم بود.
درخصوص چشم انداز ۲۰۲۳ آسیای مرکزی، روندهای این منطقه مانند گذشته ادامه خواهند داشت، در حالی که تقابل قدرتهای بزرگ که دارای لایه های عمیقتر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هستند، تشدید خواهد شد
بحث دیگری که من فکر می کنم که در این منطقه با آن مواجه خواهیم شد، فرآیند تقابل تکنوکراتها و بازیگران امنیتی در شکل دادن به فرآیندهای تصمیم گیری کشورهای آسیای مرکزی به ویژه سیاست خارجی آنها است. در طول سالهای گذشته، در کشورهایی مانند ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقستان و حتی تا حدودی قرقیزستان، این تقابل در طیفهای متفاوت وجود داشته، به طوری که بازیگران امنیتی، شکل دهنده فرآیندها بوده اند.
سپس با تغییرات گذاری که در سیاست این کشورها اتفاق افتاد، ما شاهد هستیم که بازیگرانی که نگاههای امنیتی کمتر، یا دیدهای توسعه محور و اقتصادی داشته اند، در مراکز تصمیم گیری قرار گرفتند و کشورهای این منطقه در تعاملات خود، نگاه بازتری را در تعاملات سیاست خارجی را اعمال کردند.
این موضوع را در کشورهایی مانند ازبکستان، تاجیکستان و پیش تر در قرقیزستان و قزاقستان مشاهده کرده ایم. حتی در ترکمنستان نیز، رویکرد و نگاه تضعیف مولفه های امنیتی در تصمیم گیری های سیاسی و پرنگ کردن مولفه های اقتصادی را شاهد بوده و هستیم.
به طور کلی، روندهای این منطقه مانند گذشته ادامه خواهند داشت، در حالی که تقابل قدرتهای بزرگ که دارای لایه های عمیقتر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هستند، تشدید خواهند شد. نمود بیرونی این تقابل، از یک طرف تلاش غرب برای اتصال زیرساختهای انرژی و حمل و نقل به مسیر شرق به غرب و از سوی دیگر افزایش حضور بازیگرانی مانند ایران، چین و روسیه و تقویت ساختاری سازمان همکاری شانگهای و ساختارهای امنیتی منطقه ای است.
* روابط اقتصادی و سیاسی ایران با جمهوری های آسیای مرکزی در سال جدید میلادی به چه شکل پیش خواهد رفت؟
در مورد روابط ایران با کشورهای این منطقه چه در حوزه سیاسی و چه اقتصادی، بنده فکر می کنم که در سال ۲۰۲۳ ما شاهد تداوم روندهایی که با این کشورها در سال گذشته داشته ایم، البته با توسعه عمق این روابط، خواهیم بود. البته، چالشهایی نیز قابل پیش بینی است؛ به طوری که با تقویت حضور امریکا در این منطقه، این احتمال وجود دارد که مشکلاتی از سوی غرب در روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی ایجاد شود.
اما، موضوع قابل پیش بینی این است که روابط ایران با تاجیکستان، ازبکستان و قزاقستان مسیر خوبی برای توسعه یافته و این مسیر بیشتر هم تداوم خواهد یافت. به خصوص در روابط با ازبکستان، این روابط از لایه های سیاسی هم عبور کرده و در سطح تجار در حال شکل گیری روندهای جدیدی است.
نهایی شدن حضور جمهوری اسلامی در شانگهای در سال ۲۰۲۳، تاثیر بسزایی در توسعه روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی خواهد داشت
همچنین، با تاثیر ایجاد مسیرها، توسعه کریدورهای منطقه ای، بحث کشتیرانی حوزه خزر و نزدیک شدن به فرآیندهای تحویل سفارشهای کشتی ها در این حوزه، من تصور می کنم که روندهای اقتصادی و تجاری در منطقه دارای رشد بیشتری خواهد شد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه فرآیند عضویت ایران در سازمان شانگهای مسیر خود را طی کرده است، ما در سال ۲۰۲۳، شاهد نهایی شدن حضور جمهوری اسلامی در شانگهای خواهیم بود که تاثیر بسزایی در توسعه روابط ایران با کشورهای منطقه خواهد داشت.
* قزاقستان به عنوان یک کشور مهم حوزه آسیای مرکزی روابط خوبی با جمهوری اسلامی ایران دارد و همکاری های اقتصادی و سیاسی دو کشور اهمیت این مراودات را راهبردی کرده و دو طرف در تلاش هستند تا مناسبات تجاری و سیاسی مشترک را گسترش داده و تقویت کنند. دیدگاه شما در این باره چیست؟
در خصوص روابط ایران با قزاقستان، در صورتی که اتفاق غیرمنتظره ای رخ ندهد، ما شاهد رشد و توسعه روابط میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی خواهیم بود و روند سال گذشته تداوم خواهد یافت.
بر همین اساس، با توجه به رفت و آمدهای صورت گرفته میان مسئولین سیاسی دو کشور و بحث لغو ویزایی که اتفاق افتاده، من فکر می کنم که سال ۲۰۲۳، سال به نتیجه رسیدن بسیاری از این تعاملات خواهد بود و ما شاهد رشد سطح مناسبات تجاری میان ایران و قزاقستان خواهیم بود.
نظر شما