بازار؛ گروه بین الملل؛ دگرگونی‌های ژئوپلیتیک جهانی که با جنگ در اوکراین آغاز شد، احتمال انتقال گاز ترکمنستان به اروپا از طریق مسیر ترانس خزر را تقویت کرده است. این بار، آنکارا در حال تقویت چنین راهکاری بوده و باکو آماده حمایت از این پروژه به عنوان یک کشور ترانزیتی و عشق آباد آماده ارائه منابع است.
این پروژه در اجلاس اخیر سران کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان که در ۱۴ دسامبر در ترکمنستان برگزار شد، مورد بحث قرار گرفت. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه اخیراً از برگزاری نشست جدید (سه جانبه) سران خبر داد که در آن درباره نقشه راه صادرات گاز ترکمنستان بحث و تبادل نظر خواهد شد.
افزایش اهمیت گاز ترکمنستان
منطقه دریای خزر، سرشار از پتانسیل انرژی، اولین بار پس از امضای قراردادهای جامع قزاقستان و جمهوری آذربایجان با کنسرسیومی از شرکت‌های بزرگ نفتی جهان در اوایل دهه ۱۹۹۰، منابع خود را به روی جهان گشود.
در سال‌های بعد، کار اطلاعاتی در مقیاس بزرگ، در دسترس بودن اطلاعات موثق در مورد ذخایر مواد خام و همچنین سرمایه‌گذاری‌های عظیم در زیرساخت‌های معدنی و حمل‌ونقل جمهوری آذربایجان و قزاقستان، علاقه کشورهای واردکننده اروپایی را برای تنوع بخشیدن به منابع انرژی خود چند برابر کرد. اکنون پس از گسست نهایی همکاری کالایی با روسیه توسط غرب، منطقه دریای خزر نقش کلیدی در تامین امنیت انرژی جهان پیدا کرده است.
به چند دلیل عینی، روند توسعه میادین نفت و گاز در ترکمنستان و متعاقب آن شکل‌گیری زیرساخت‌های حمل و نقل نفت و گاز، با روسیه و چین گره خورده بود که سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در کشورهای خلیج فارس و اندکی در ایران کرده بودند. این کشورها همچنین بازارهای اصلی مواد خام انرژی ترکمنستان بودند. طی دهه گذشته، آذربایجان با صادرات ۳۲ میلیون تن نفت ترکمنستان از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به بازارهای جهانی، همچنان بال غربی عرضه نفت و فرآورده‌های نفتی ترکمنستان باقی مانده است. از سال ۲۰۰۸، سوخت و فرآورده‌های نفتی ترکمنستان از بندر ترکمنباشی و از طریق ترانزیت ریلی و کشتی به پایانه نفتی دریای سیاه در بندر «کولوی» گرجستان ارسال و سپس به اروپا صادر شد.
در مسیر گاز، فعالیت ترکمنستان توسط سیستم خط لوله موجود با دسترسی به فدراسیون روسیه و همچنین هفت شاخه به سمت چین محدود شد. ذخایر گاز طبیعی ترکمنستان ۱۹.۵ تریلیون مترمکعب است که چهارمین کشور بزرگ از این نظر در جهان است. میانگین تولید سالانه در این جمهوری نیز امروزه بالاترین میزان تولید در منطقه دریای خزر و بیش از ۸۳ میلیارد متر مکعب است. با این حال، حدود دو سوم این تولید برای تحویل به چین و بقیه به روسیه، میانمار، قزاقستان، ازبکستان، کمی به ایران و بیشتر به آذربایجان منتقل می‌شود. به ویژه، در چارچوب قرارداد سوآپ که یک سال پیش بین عشق آباد، باکو و تهران امضا شد، آذربایجان احتمالا سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را دریافت کند.
در دهه گذشته، عشق آباد برای به حداکثر رساندن تولید گاز، از جمله از طریق توسعه میدان جدید و بزرگ «گالکینیش» برنامه ریزی کرد تا کاهش فشار بر میادین قدیمی دوران شوروی را جبران و صادرات به جنوب را افزایش دهد. اما هنوز امکان ایجاد زیرساخت‌های لازم برای خط لوله «ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، هند» (TAPI) که ظرفیت آن ۳۳ میلیارد متر مکعب در سال خواهد بود، وجود ندارد.
البته ترکمنستان منتظر سرمایه گذاری است. در آغاز دهه ۲۰۱۰، این نقش را شرکت‌های انرژی غربی در چارچوب پروژه نابوکو می‌توانستند ایفا کنند، که بر اساس آن می‌توانستند گاز طبیعی را از عراق، ایران، آذربایجان و همچنین ترکمنستان تامین کنند. با این حال، عدم تمایل شرکت‌های اروپایی به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های خط لوله، و همچنین اختلافات بر سر تعرفه‌های عرضه، قیمت نهایی گاز و امکان‌سنجی شبکه خط لوله به طول بیش از ۳۳۰۰ کیلومتر و هزینه ۱۴ میلیارد یورو (به گزارش گاردین در سال ۲۰۱۱) به طور قطع این ابتکار را دفن کرد.
همچنین وضعیت حل نشده دریای خزر از دیرباز مانعی جدی بر سر راه اجرای پروژه انتقال گاز از طریق خزر و همچنین مخالفت‌های قاطع با احداث خط لوله زیر آب بوده که به باور روسیه و ایران باعث می‌شود صدمات جبران ناپذیری به امنیت زیست محیطی کل منطقه وارد کند. دلیل اصلی این مخالفت‌ها البته به این موضوع مربوط می‌شد که روسیه نمی‌خواست رقیبی جدی در قالب نابوکو ظهور کند که بتواند با گازپروم رقابت کند، که تا سال ۲۰۲۱ بیش از ۵۰ درصد کل گاز طبیعی به اروپا را صادر می‌کرد.
با این حال، امروز نقشه گاز اروپا به طور کامل تغییر کرده است و سهم روسیه از عرضه گاز به غرب از ۵۰ درصد به حدود ۸ درصد کاهش یافته و در سناریوی بدبینانه در آینده به صفر خواهد رسید. در عوض، بنادر اتحادیه اروپا با زیرساخت‌ها و پایانه‌های دریافت گاز طبیعی مایع (LNG) از کشورهای خلیج فارس و ایالات متحده جایگزین می‌شوند و عرضه گاز جایگزین از شمال آفریقا، خاورمیانه و قفقاز جنوبی در حال گسترش است.
اکنون جمهوری آذربایجان نقش مهمی ایفا می‌کند و قصد دارد عرضه گاز را از طریق سیستم «کریدور گاز جنوبی» (SGC) به ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال در پنج سال افزایش دهد. علاوه بر این، آذربایجان شاخه دیگری برای تامین گاز دارد، بطوریکه از اواخر سال ۲۰۰۶ خط لوله «باکو-تفلیس-ارزروم» از طریق گرجستان به بازار ترکیه عرضه می‌شود. این خط لوله با ظرفیت ۲۵ میلیارد مترمکعب در سال نیز نقشی کلیدی در تنوع بخشیدن به عرضه گاز به غرب ایفا می‌کند.
از سوی دیگر، اجرای پروژه روسیه-ترکیه برای تبدیل ترکیه به هاب گاز وجود دارد. این کشور قصد دارد شبکه خط لوله، تأسیسات ذخیره سازی گاز و سایر زیرساخت‌های مرتبط خود را گسترش دهد. بنابراین در آینده، افزایش ظرفیت خط لوله گاز ترانس آناتولی (TANAP) تا ۶۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال نیز امکان‌پذیر است.
در این زمینه، چشم‌انداز افزایش عرضه گاز نه تنها از آذربایجان، بلکه از ترکمنستان نیز بسیار مثبت است، در صورتی که طرف‌های ذینفع در مورد احداث خط لوله گاز ترانس خزر با ظرفیت حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال به توافق برسند. رهبران آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان در اواسط ماه دسامبر در جریان دیدار خود در استراحتگاه نزدیک ترکمنباشی در مورد چشم انداز مشابهی گفتگو کردند.
حمایت غرب از خط لوله جدید
رئیس‌جمهور آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان پس از نشست وزرای انرژی سه کشور، اجلاس جدیدی برگزار می‌کنند و درباره نقشه راه صادرات گاز ترکمنستان به اروپا تصمیم‌گیری می‌کنند. اخیرا رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اخیراً گفته است که به وزیر انرژی ترکیه به همراه تیمش دستور داده شد که کار مقدماتی را با همکاران آذربایجان و ترکمنستان انجام دهد و پس از آن جلسه جدیدی با سران کشورها برگزار شود. رئیس‌جمهور ترکیه در خصوص امکان عرضه گاز ترکمنستان به اروپا، بر پتانسیل یک هاب گازی که در خاک ترکیه ایجاد شود، تاکید کرد.
به باور کارشناسان، شروع تشکیل زیرساخت‌های فراخزری امکان انتقال مستقیم گاز ترکمنستان به آذربایجان (با دور زدن سوآپ ایران) و بیشتر به سمت غرب را فراهم می‌کند. برخلاف دوره‌ای که پروژه نابوکو مطرح می‌شد، امروز چنین شانسی بسیار زیاد است. نخست اینکه در آذربایجان، گرجستان و ترکیه، یک زیرساخت قدرتمند حمل و نقل گاز، خط لوله قفقاز جنوبی، در کنار خط لوله گاز «باکو-تفلیس-ارزروم» وجود دارد و دوم اینکه، اختلافات بین باکو و عشق آباد بر سر مالکیت میدان نفتی و گازی «دوستلوق» حل و طرفین در مورد تخصیص توسعه مشترک آن توافق کردند؛ از جمله تولید حدود ۶۰ میلیون تن نفت و ۱۰۰ میلیارد متر مکعب گاز.
کارن دونفرید، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در امور اروپا و اوراسیا معتقد است که با توجه به تضادهای ژئوپلیتیکی فعلی با مسکو، ایالات متحده آماده است حداکثر تلاش را برای تنوع بخشیدن و امنیت تامین انرژی با حمایت از تامین گاز ترکمنستان به آذربایجان و اروپا انجام دهد، بنابراین این امر اکنون در اولویت سیاست آمریکا قرار گرفته است.
با این حال، پروژه‌ای با مقیاس بزرگ‌تر که حدود ۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و مستلزم ساخت یک لوله زیر آب به طول ۳۰۰ کیلومتر از سواحل شرقی به غربی دریای خزر است که امکان پمپاژ ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز و بیشتر را فراهم می‌کند در دستور کار قرار دارد.
سرمایه این پروژه نسبتاً بالاست و همانطور که سال‌ها پیش اعلام شده بود، باکو و عشق آباد قصد ندارند به تنهایی برای اجرای آن سرمایه گذاری کنند. در این مورد، به باور کارشناسان ایجاد کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های نفتی غرب و همچنین موسسات مالی اتحادیه اروپا، برای انعقاد قرارداد بلندمدت چندجانبه برای خرید گاز ضروری است.
در مجموع، کارشناسان باور دارند که امکان احداث خط لوله گاز از طریق دریای خزر وجود دارد و کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر که در سال ۲۰۱۸ به امضا رسید، روند تصویب را تسهیل می‌کند و موانع ساخت خط لوله را برطرف کرده است، زیرا از این پس کشورهایی که در چنین پروژه‌ای مشارکت نمی‌کنند (مثلاً روسیه، ایران یا قزاقستان) می‌توانند اعتراض کنند، اما نمی‌توانند مانع ساخت و ساز شوند.
نظر شما