چین، ترکیه، جمهوری آذربایجان و ایران؛ نیروهای محرکه برای کریدورهای اوراسیا

تهمینه غمخوار؛ بازار: در حالی که نظم تک قطبی در حال حاضر ضعیف شده است، شبکه های حمل و نقل اوراسیا نه تنها کریدورهای حمل و نقلی با هزینه و زمان کارآمدتر ایجاد کرده، بلکه اتصالهایی قابل اعتماد را در قالب چند قطبی احیا می کنند؛ به عبارتی به تدریج، قدرت های زمینی اوراسیا مزیت رقابتی قدرت های اقیانوسی را جایگزین می کنند و با پایان یافتن نظم تک قطبی، ادغام اوراسیا دنیای چندقطبی را تسهیل می کند که در آن می توان اعتماد را در کریدورهای حمل و نقل جدید احیا کرد.

در اواسط قرن نوزدهم چین و روسیه هر دو در نتیجه عدم کنترل بر کریدورهای حمل و نقل استراتژیک شکست های تحقیرآمیزی را متحمل شدند. اما زمان افول نظام هژمونی به پایان رسیده و جهان شاهد خیزش چین و روسیه است. از آنجایی که ظهور چین به تدریج این کشور را به چالشی برای برتری ایالات متحده تبدیل کرد، پکن شروع به اعمال کنترل بیشتر بر کریدورهای حمل و نقل برای اطمینان از دسترسی مطمئن به منابع و بازارها کرد. در همین راستا، شرکت های دولتی چین هم تشویق شدند تا دارایی های حمل و نقل خارجی را تهیه کنند، در حالی که اصطلاح راهبرد رشته مروارید به تلاش های چین برای ایجاد زیرساخت های دریایی در سراسر اقیانوس هند اشاره دارد. همچنین، طرح چند تریلیون دلاری یک کمربند_یک جاده چین، در حالی که جهان را از طریق زمین و دریا به چین متصل می کند، با مسیرهای حمل و نقل سریع تر و ارزان تر، به نقاط کلیدی آسیب پذیر در برابر تهاجم آمریکا دسترسی پیدا می کند.

زمانی که کشورهای اروپایی مانند یونان و مجارستان به گره‌های مهمی در ابتکار کمربند_جاده تبدیل شدند، اتحادیه اروپا و ایالات متحده این واقعیت را دوباره کشف کردند که وابستگی‌های اقتصادی، وفاداری سیاسی را به دنبال دارد، ضمن اینکه با بلوغ کریدورهای حمل و نقل اوراسیا، وفاداری بلوک به اتحادیه اروپا تضعیف شد.

چین قصد دارد زیرساخت‌های منطقه‌ای را با کریدورهای حمل‌ونقل چندوجهی بزرگ‌تر ادغام کند تا شرایط مناسبی را برای مناطق ویژه اقتصادی مانند بندر آکتائو قزاقستان ایجاد کند

در همین راستا، چین نیز انتظار نداشت تا جنگ اوکراین بر آسیای مرکزی تأثیر ذره بینی بگذارد و این منطقه را به نقطه کانونی برای ترانزیت کالاهای مقصد بازارهای اروپایی تبدیل کند. پکن که از سال ۲۰۱۳ پروژه جاده ابریشم جدید خود را اجرا می کند، دو هدف را در آسیای مرکزی دنبال می کند. از یک طرف، چین قصد دارد شبکه‌های حمل‌ونقل محلی را ایجاد یا بهبود بخشد، از این رو خطوط راه‌آهن انگرن_پاپ (ازبکستان) و ژان اوزن_برکت-گرگان (همان کتای) و دوشنبه-چانک (تاجیکستان) و کاشغر_ایرکشتم_اوش_ اندیجان (چین_ قرقیزستان_ ازبکستان)، بزرگراه های سین کیانگ را به قرقیزستان و ازبکستان متصل می کند.

از سوی دیگر، این کشور قصد دارد زیرساخت‌های منطقه‌ای را با کریدورهای حمل‌ونقل چندوجهی بزرگ‌تر ادغام کند تا شرایط مناسبی را برای مناطق ویژه اقتصادی مانند بندر آکتائو قزاقستان ایجاد کند. در حقیقت، زمینه جنگ در اوکراین، چین را به سمت اولویت دادن به کریدور اقتصادی چین_آسیای مرکزی_غرب آسیا نسبت به کریدور چین_ قزاقستان_ روسیه_ اروپا، مسیر اصلی دیگر پروژه جاده ابریشم جدید خود در آسیای مرکزی که از روسیه می گذرد، سوق می دهد. در همین حال، پکن همچنین به دنبال گسترش مسیرهای تجاری خود به سمت بازارهای جنوب آسیای مرکزی است.

دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان استفاده از شبکه های حمل و نقلی را که از آسیای مرکزی می گذرد، از ابتدای جنگ در اوکراین افزایش داده اند

در هر صورت، این همان موضوعی است که از اعلام از سرگیری کار در خط راه آهن چین_قرقیزستان_ازبکستان یا سی کی یو در پاییز ۲۰۲۲ و همچنین بحث های آغاز شده بین مقامات این سه کشور در مورد پروژه کریدور حمل و نقل چند وجهی با هدف اتصال شهرهای کاشغر (سین کیانگ) و حیرتان (افغانستان) مطرح شده است.

دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز استفاده از شبکه های حمل و نقلی را که از آسیای مرکزی می گذرد، از ابتدای جنگ در اوکراین افزایش داده اند. ترکیه که با آسیای مرکزی هم مرز نیست، همسایه خود جمهوری آذربایجان را که مانند قزاقستان و ترکمنستان دارای خط ساحلی در دریای خزر است، به عنوان سکوی پرشی برای منطقه می بیند؛ به ویژه از زمانی که جمهوری آذربایجان در طول جنگ بین این دو کشور در سال ۲۰۲۰، قره باغ کوهستانی را از ارمنستان گرفت.

در حالی که ترکیه در سال ۲۰۱۸ یک کریدور حمل و نقل را برای اتصال به ترکمنستان و افغانستان از طریق گرجستان و جمهوری آذربایجان (کریدور ترانزیتی لاپیس لازولی) راه اندازی کرده بود، پیکربندی مجدد منطقه ماوراء قفقاز به این کشور فرصت دسترسی مستقیم بیشتری به دریای خزر و آسیای مرکزی را می دهد. ایجاد کریدور حمل و نقل زنگزور که ارمنستان را دور می زند، همچنین علاقه تاشکند را برانگیخته است که در حال مذاکره سه جانبه با آنکارا و باکو در این مورد است.

ایران جایگاه خود را به عنوان یک چهارراه بین آسیای مرکزی، قفقاز و خلیج فارس برای جانشینی روسیه که در اثر جنگ در اوکراین تضعیف شده، به عنوان یک مرکز بین منطقه ای برای کشورهای آسیای میانه مطرح کرده و افزایش داده است

دیگر کشور آسیای مرکزی که به دقت به جمهوری آذربایجان و ترکیه نگاه می کند، قزاقستان است که جنگ در اوکراین اهمیت کریدور ترانس خزر یا میانی را که چین، جمهوری آذربایجان، ترکیه و اروپا را به هم پیوند می دهد، افزایش می دهد. در مارس ۲۰۲۲، قزاقستان یک کریدور حمل‌ونقل شرق به غرب را با جمهوری آذربایجان، ترکیه و گرجستان افتتاح کرد و سپس یک قطار باری در ماه ژوئن از پاولودار به پایاس، در جنوب ترکیه، از طریق خاک ترکمنستان و ایران فرستاد.

ایران جایگاه خود را به عنوان یک چهارراه بین آسیای مرکزی، قفقاز و خلیج فارس برای جانشینی روسیه که در اثر جنگ در اوکراین تضعیف شده، به عنوان یک مرکز بین منطقه ای برای کشورهای آسیای میانه مطرح کرده و افزایش داده است. توافقنامه امضا شده با قزاقستان در ماه مه ۲۰۲۲ همچنین امکان هدایت بار در نظر گرفته شده برای مسیر چین_روسیه_اروپا را به سمت مسیر جدید چین_قزاقستان_ایران_اروپا فراهم می کند.

بندر انزلی که ایران از طریق آن در نوامبر ۲۰۲۱ با سایر بنادر دریای خزر ارتباط برقرار کرد تا یکپارچگی اقتصادی خود را در منطقه تسهیل کند، اکنون برای انتقال کانتینرها از سواحل قزاقستان و ترکمنستان در نظر گرفته شده برای بازارهای جنوب آسیا مورد استفاده قرار می گیرد

بندر انزلی که ایران از طریق آن در نوامبر ۲۰۲۱ با سایر بنادر دریای خزر ارتباط برقرار کرد تا یکپارچگی اقتصادی خود را در منطقه تسهیل کند، اکنون برای انتقال کانتینرها از سواحل قزاقستان و ترکمنستان در نظر گرفته شده برای بازارهای جنوب آسیا مورد استفاده قرار می گیرد.

این بازارها همچنین علاقه ازبکستان را برانگیخته که کنفرانس بین المللی را در ۱۵ و ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۱ در تاشکند با عنوان خاطره انگیز آسیای مرکزی و جنوبی: اتصال منطقه ای، فرصت ها و چالش ها برگزار کرد. جاه طلبی بیان شده در این مناسبت مبنی بر تبدیل افغانستان به پلی بین آسیای مرکزی و جنوبی همچنان به هدایت اقدامات رهبران تاشکند ادامه می دهد.

به این ترتیب، پس از امضای بیانیه تاشکند با همتایان ترک و آذری خود، ایلخوم مخکاموف، وزیر حمل و نقل، خواستار ایجاد یک کریدور حمل و نقل چند وجهی بین ترکیه، قفقاز، آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و افغانستان شد. در عین حال، ازبکستان درگیر ساخت خط آهنی است که آن را به افغانستان و پاکستان متصل می کند؛ کشورهایی که حمل و نقل با آنها در نیمه اول سال ۲۰۲۲ بیش از دو برابر شده است (۳۳۰هزار تن).

علاوه بر این کشورها و نقش آنها در اوراسیا، روسیه نیز، بدون همان قدرت اقتصادی چین، از جغرافیای مساعد برای ادغام اوراسیا برخوردار است. کریدور اصلی حمل و نقل از شرق آسیا به اروپا در اولویت قرار دارد که با ارتقای راه آهن ترانس سیبری و راه آهن بایکال آمور توسعه یافته است. این کریدور با مدرن سازی بنادر غربی روسیه در مکان هایی مانند اوست لوگا و بنادر آزاد شرقی در سواحل اقیانوس آرام تقویت شده است.

کریدور شرق به غرب روسیه همچنین دارای یک جزء دریایی به نام مسیر دریایی شمال (NSR) است که از قطب شمال روسیه عبور می کند. با پشتیبانی ناوگان رو به رشد یخ شکن ها، مسیر دریایی شمال می تواند اتصال دریایی ارزان تر و سریع تری را بین شرق آسیا و اروپا فراهم کند. مسیر دریایی شمال همچنین در مفهوم جاده ابریشم چین با برچسب جاده ابریشم قطبی گنجانده شده است.

کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال - جنوب یک شبکه حمل‌ونقلی به طول بیش از ۷۰۰۰ کیلومتر است که از کشتی‌ها، ریلی و جاده‌ای در سراسر منطقه خزر تشکیل شده است. این کریدور روسیه، ایران و هند و همچنین منطقه مجاور آسیای مرکزی را به هم متصل می کند. این اتصال به آسیای جنوب شرقی نیز گسترش می یابد و حمل و نقل سریعتر و ارزان تری را فراهم می کند.