مهدی ابراهیم زاده؛ خبرگزاری بازار_ در ایران در خلال 50 سال اخیر دو مفهوم آمایش سرزمین و محرومیت زدایی به کررات از سوی مسئولین کشور تکرار شده است. با این حال نگاهی به آمارهای موجود در این زمینه نشان میدهد همچنان مناطق محروم زیادی در کشور وجود دارد و از سوی دیگر تمرکز امکانات در چند مرکز استان به ویژه تهران نشان میدهد که آمایش سرزمین نیز در کشور موفق نبوده است.
به عنوان مثالی آماری در زمینه عدم موفقیت در زمینه محرومیت زدایی و آمایش سرزمین میتوان به پراکندگی فقر مطلق در کشور بر اساس مطالعات مرکز پژوهشهای مجلس اشاره کرد. این مرکز در بررسی خود یک سبد خوراکی که تأمین‌کننده ۲۱۰۰کیلوکالری است را به عنوان مرجع انتخاب کرده است و هزینه دستیابی به این سبد را براساس دادههای موجود و البته متناسب برای اقلیم هر منطقه استخراج کرده و سپس با افزودن دیگر هزینه‌های خانوار به آن رقم فقر مطلق را تخمین‌زده است.
درصد افراد دارای فقر مطلق در استانهای مختلف کشور در سال 1395
مرکز پژوهشهای مجلس،1397، 33
همانطور که در نمودار فوق نمایان است فقر مطلق مختص به استان خاصی نیست هر چند شدت آن در استانها با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال حتی در استان تهران بیش از ده درصد افراد در فقر مطلق به سر میبرند.
بررسی دقیق دو شاخص فقر مطلق و فقر چندبعدی نشان میدهد عملکرد کشور در زمینه ارائه زیرساختها از جمله آب و برق، مدرسه و امکانات اولیه خوب بوده است اما همچنان میزان فقر مطلق در کشور بسیار بالاست. در واقع در شرایطی که زیرساختها در مناطق محروم بهبود یافته مشکل درآمدی افراد همچنان باقی است
شاخصهای محرومیت
اگر بر اساس شاخصهای فقر چند بعدی به بررسی وضعیت کشور بپردازیم نشان میدهد که شرایط بسیار بهتر شده است.
جدول 1. ابعاد، شاخصها، وزن‌ها و محرومیت در MPI جهانی و اصلاح آن متناسب با اطلاعات موجود در ایران
| بعد (وزن بعد) |
شاخص (وزن شاخص) |
حد محرومیت(zj) خانوار وقتی محروم محسوب میشود که: |
شاخص یا حد محرومیت سازگار با دادههای ایران |
| آموزش (3/1) |
سالهای تحصیل (6/1) |
هر کدام از اعضای خانوار که 10 سال و بیشتر سن دارند، 5 کلاس تحصیل نداشته باشند. |
سرپرست خانوار، باسواد نباشند. |
| تحصیل کودکان (6/1) |
در خانوار حداقل یک کودک در سن تحصلی (6 تا 16 سال) وجود داشته باشد که تحصیل نمیکند. |
در خانوار حداقل یک کودک در سن تحصلی (6 تا 16 سال) وجود داشته باشد که تحصیل نمیکند. |
|
| سلامت (3/1) |
مرگ و میر کودکان (6/1) |
وجود فوت کودک در خانواده در دوره پنج ساله قبل از آمارگیری |
- |
| برخورداری از تغذیه مناسب(6/1) |
هر فرد بالغ زیر 70 سال و با هر کودکی در آن خانواده بر اساس وزن و سن دچار سوء تغذیه است. |
مصرف سرانه کالری افراد خانوار روزانه کمتر از 2300 کالری باشد |
|
| تسهیلات زندگی (3/1) |
دسترسی به برق (18/1) |
در منزل به برق دسترسی نداشته باشد |
در منزل به برق دسترسی نداشته باشد |
| سیستم تخلیه فاضلاب(18/1) |
سیستم تخلیه فاضلاب نداشته و یا مشترک با خانوار دیگر است |
وجود حمام در خانه. خانواری فقیر در نظر گرفته میشود که در خانه حمام نداشته باشد. |
|
| سوخت خوراک پزی(18/1) |
سوخت خوراکپزی خانوار چوب، ذغال یا کود حیوانی باشد |
سوخت خوراکپزی خانوار چوب، ذغال یا کود حیوانی باشد |
|
| دسترسی به آب سالم (18/1) |
خانوار به آب لوله کشی دسترسی نداشته باشد. |
خانوار به آب لوله کشی دسترسی نداشته باشد. |
|
| وضعیت محل زندگی(18/1) |
کفپوش خانه خاک، شن، ماسه یا کود باشد |
مساحت سرانه محل سکونت خانوار کمتر از 10 متر مربع باشد. |
|
| تملک کالاهای با دوام(18/1) |
خانوار حداکثر یکی از کالاهای رادیو، تلویزیون، تلفن، دوچرخه، مترسیکلت، یخچال را در تملک داشته باشد و ماشین یا تراکتور نیز نداشته باشد. |
خانوار حداکثر یکی از کالاهای یخچال، تلویزیون، تلفن، ماشین لباسشویی و وسیله نقلیه(اتومبیل یا موتور سیکلت)را در تملک داشته باشد. |
منبع: مرکز پژوهشهای مجلس، 1396
شاخص فقر چندبعدی را میتوان از ترکیب دو مجموعه اطلاعات به‌دست‌آورد که یکی وسعت فقر و دیگری شدت فقر نام دارد. وسعت فقر، نسبت افراد فقیر به کل جمعیت است. در واقع درصد خانوارهای فقیرچندبعدی را نشان میدهد. شدت فقر نیز نسبت متوسط محرومیتی است که افراد فقیر تجربه می‌کنند. در واقع میزان محرومیت افراد فقیر را نشان میدهد. هرچه مقدار این شاخص بیشتر باشد خانوارهای فقیر فاصله بیشتری تا آستانه فقر دارند و محروم‌ترند.
وضعیت فقر در ایران
بر اساس بررسی های انجام شده وضعیت فقر چند بعدی در خلال سالهای مختلف در کشور به صورت زیر است:
شکل 1. میزان محرومیت در هر یک از ابعاد در مناطق مناطق روستایی طی سالهای 1393-1368
منبع: فطرس و قدسی، 1396، 61-60
شکل 2. میزان محرومیت در هر یک از ابعاد در شهری طی سالهای 1393-1368
منبع: فطرس و قدسی، 1396، 61-60
بر اساس بررسی مرکز پژوهشهای مجلس(1396)، روند فقر چند بعدی در کشور به صورت زیر است:
شکل 3. شدت فقر چند بعدی در در کشور1393-1370
منبع: مرکز پژوهشهای مجلس، 1396، 8-5
شکل 4. وسعت فقر چندبعدی در کشور 1393-1370
منبع: مرکز پژوهش های مجلس، 1396، 8-5
بررسی شاخصهای فقر چندجانبه در کشور نشان میدهد که در نتیجه اقدامات صورت گرفته در طی 5 برنامه عمرانی در کشور از میزان افراد دچار فقر چندبعدی کاسته شده است. نگاهی دقیقتر به شاخصها نشان میدهد علت کاهش فقر فراهم آمدن زیرساخت و تسهیلات برای اکثر نقاط کشور است. به عنوان مثال دسترسی به آب و برق، حمام، ایجاد مدارس در روستاها همگی از عواملی هستند که باعث کاهش افراد فقیر در کشور شده اند. با این حال شدت فقر به میزانی کمتر از وسعت فقر کاهش یافته است. در توضیح بیشتر این امر باید گفت شدت فقر در سال 1393 در مناطق روستایی برابر با 45 درصد بوده است. به این معنا که این افراد در 45 درصد معیارها محروم بودهاند. این امر نشان میدهد عملا کاهش فقر در کشور در زمینه تامین زیرساخت و تامین حداقلهای زندگی بوده است و همچنان با دستیابی به وضعیت مطلوب فاصله بسیار زیادی وجود دارد.
در مجموع بررسی دقیق دو شاخص فقر مطلق و فقر چندبعدی نشان میدهد عملکرد کشور در زمینه ارائه زیرساختها از جمله آب و برق، مدرسه و امکانات اولیه خوب بوده است اما همچنان میزان فقر مطلق در کشور بسیار بالاست. در واقع در شرایطی که زیرساختها در مناطق محروم بهبود یافته مشکل درآمدی افراد همچنان باقی است.
در نهایت باید به این نکته توجه نمود که وضعیت درآمدسرانه در کل کشور مناسب نیست.
شکل 5. در آمد سرانۀ کشورهای منتخب در طی سالهای 2016-1960
منبع: دادههای بانک جهانی
تجربه جهانی
تجربه جهانی نشان میدهد تنها راه برای خروج از این وضعیت حرکت در جهت افزایش تولید در کشور و در سطح مناطق است. نگاهی به تجربه چین به عنوان یک کشور موفق در این زمینه گویای این مساله است:
در خلال سالهای 1978 الی 2008 اقتصاد چین با نرخ متوسط تقریباً 9 درصد در سال رشد کرده است. دستاوردی که برای هر اقتصادی در طول تاریخ بی‌سابقه است و بدون شک برای پرجمعیت‌ترین کشور جهان تأمل‌برانگیزتر است. درآمد سرانه در کشور چین در سال 2008 بیش از 5 برابر میزان آن در سال 1978 بوده است. میزانی که بر اساس استانداردهای کنونی سه برابر بیشتر از میزان رشد مطلوب برای کشورهای با درآمد بسیار کم است.
چین همچنین یکی از شایان توجه‌ترین کاهش‌ها در میزان کاهش فقر را نیز تجربه کرده است. یکی از تخمین‌های مستقل بانک جهانی که توسط چن و والین انجام شده است، نشان میدهد که تعداد فقرا از 53 درصد در سال 1981 به 8 درصد در سال 2001 کاهش یافته است. این امر بدین معناست که در خلال دو دهۀ اخیر به میزان 400 میلیون نفر از تعداد کسانی که در فقر شدید زندگی می‌کردند، کاسته شده است (تودارو، 2011: 189).
جمع‌بندی
به عنوان یک جمع بندی، مرکز پژوهش های مجلس نیز در گزارش خود تاکید میکند:
نکته دیگری که باید مورد توجه جدی قرار گیرد تأکید اشتغالزایی و تولیدمحوری به جای تأکید بر پرداختهای انتقالی است. تجربه کشورها نشان داد که کمک های دولت بجز برای افرادی که از لحاظ جسمی یا ذهنی معلولیت دارند یا مسن هستند یا زنان سرپرست خانوار، بهتر است در قبال انجام کار، مشارکت در طرحهای توانمندسازی یا در جهت توسعه کسب وکار افراد فقیر صورت گیرد. دولتهای موفق از تمرکز صرف بر سیاستهای بازتوزیعی مبتنی بر پرداختهای انتقالی دوری جستهاند. این موضوعی است که درخصوص طرح هدفمندی یارانهها نیز باید مورد توجه قرار گیرد(مرکز پژوهشهای مجلس، 1396، 24). گستردگی فقر، وضعیت نامناسب درآمد سرانه و تجارب سایر کشورها نشان میدهد که بهترین راه برای غلبه بر مشکل فقر و محرومیت عبور از محرومیت زدایی در قالب فراهم کردن زیرساخت و در عوض تاکید بر تولید است.
نظر شما