نفوذ فزاینده ترکیه در آسیای مرکزی؛ انرژی، ترانزیت و پهپاد| گسترش حضور ایران در منطقه

تهمینه غمخوار؛ بازار: پس از نشست سران سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان در ماه سپتامبر، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اعلام کرد که کشورش قصد دارد به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای، یک سازمان سیاسی، اقتصادی و امنیتی بین دولتی اوراسیا به رهبری چین تبدیل شود به طوری که ترکیه در حال حاضر یکی از اعضای گفتگو به عنوان تنها عضو ناتو در شانگهای است.

در حالی که اعلامیه اردوغان حاکی از آن است که آنکارا به دنبال جایگزینی برای روابط اغلب پرتنش خود با غرب است، می توان آن را در چارچوب نفوذ فزاینده ترکیه در آسیای مرکزی و جاه طلبی های ژئوپلیتیک گسترده تر نیز دید.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، آنکارا آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه را برای افزایش روابط فرهنگی و اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی تأسیس کرد. چند دهه بعد، در سال ۲۰۰۹، شورای همکاری کشورهای ترک زبان (معروف به شورای ترک) به طور رسمی تأسیس شد. در سال ۲۰۲۱، این شورا تصمیم گرفت نام خود را به سازمان کشورهای ترک تغییر دهد.

کشورهای عضو این سازمان متشکل از پنج عضو شامل جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و ازبکستان و دو کشور ناظر (مجارستان و ترکمنستان)، حدود ۱۷۰ میلیون نفر جمعیت با تولید ناخالص داخلی ۱.۵ تریلیون دلاری دارند. همچنین، حجم تجارت بین این کشورها ۱۶ میلیارد دلار برآورد شده است.

در بحبوحه تغییر ژئوپلیتیک جهانی و منطقه ای و جنگ روسیه و اوکراین، ترکیه به فکر تعامل بیشتر با آسیای مرکزی از طریق تعدادی توافقنامه تجاری و دفاعی و همچنین فروش تسلیحات افتاد. در همین راستا، در مارس ۲۰۲۲، اردوغان برای تقویت شراکت ترکیه و ازبکستان از این کشور بازدید کرد. در این سفر ۱۰ توافقنامه امضا شد و هر دو کشور متعهد شدند حجم تجارت دوجانبه را به ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهند.

به همین ترتیب، در ماه مه ۲۰۲۲، قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان برای امضای ۱۵ قرارداد دوجانبه برای تقویت شراکت استراتژیک قزاقستان و ترکیه، از آنکارا بازدید کرد. توکایف در این بازدید خاطرنشان کرد که از زمانی که قزاقستان استفاده از مسیرهای کشتیرانی ترکیه را آغاز کرده است، زمان حمل بار از خورگوس به استانبول از ۶۰ روز به ۱۳ روز کاهش یافته است.

بدین ترتیب، فروش یکی از قدرتمندترین و پرسودترین صادرات ترکیه یعنی تسلیحات، وجهه این کشور را در آسیای مرکزی تقویت کرده است. پهپادهای ترکیه که توسط اوکراین برای از بین بردن سخت افزارهای نظامی روسیه، جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان در جنگ ۲۰۲۰ قره باغ کوهستانی و موارد دیگر مورد استفاده قرار گرفتند، توجه کشورهای آسیای مرکزی را نیز به خود جلب کرده است. به عنوان مثال، ترکمنستان، مشتری قدیمی اسلحه ترکیه است در حالی که قرقیزستان نیز در سال ۲۰۲۱ هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه را خریداری کرد و ماه گذشته پایگاه جدیدی برای هواپیماهای بدون سرنشین ایجاد کرده است.

به همین ترتیب، تاجیکستان و ازبکستان به پهپادهای ترکیه ابراز علاقه کرده اند، در حالی که قزاقستان با آغاز تولید داخلی پهپادهای آنکای ترکیه موافقت کرده است. با پیوند بیشتر اهداف سیاست خارجی ترکیه و دیپلماسی هواپیماهای بدون سرنشین، سخت افزار نظامی ارزان تر چین به این معنی است که همکاری مشترک احتمالی بین ترکیه و چین دور از ذهن نیست.

همچنین پیشنهاداتی مبنی بر اینکه اعضای سازمان همکاری شانگهای مشتریان تجاری ترکیه خواهند بود، وجود دارد؛ به ویژه اینکه مجموع تولید ناخالص داخلی اعضای این سازمان نزدیک به ۲۵ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می دهد.

نیازهای انرژی ترکیه

تعامل بیشتر آنکارا با آسیای مرکزی تا حدی ناشی از نیازهای انرژی ترکیه و جاه طلبی های ترانزیت انرژی ترکیه است. با توجه به ذخایر محدود انرژی داخلی این کشور، با وجود کشف میادین گاز قابل توجه در دریای سیاه در سال ۲۰۲۰، ترکیه همچنان به طور قابل توجهی به منابع انرژی خارجی وابسته است.

آنکارا به‌ ویژه مشتاق تأمین انرژی و کریدورهای حمل‌ونقل است در حالی که این موضوع در انحصار روسیه و ایرانی که مشتاق توسعه تجارت خود با آسیای مرکزی هستند، نیست. پیوند بیشتر نیازهای انرژی ترکیه و منافع این کشور در آسیای مرکزی، حمایت آنکارا از جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ ۲۰۲۰ است. علاوه بر دسترسی بیشتر به گاز جمهوی آذربایجان و دریای خزر، حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان، بزرگترین تامین کننده گاز آنکارا در سال های ۲۰۱۹ تا۲۰۲۰، احتمالاً منجر به بهبود دسترسی به ذخایر عظیم گاز ترکمنستان در کنار همکاری سه جانبه اکتشاف هیدروکربنی خواهد شد.

چنین تلاش هایی احتمالاً جاه طلبی هاب انرژی منطقه ای آنکارا را از طریق پروژه های زیرساخت انرژی مانند خط لوله پیشنهادی ترانس خزر تقویت خواهد کرد. هدف خط لوله ترانس خزر پمپاژ گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان و سپس به کریدور گاز جنوبی است که از طریق ترکیه به اروپای جنوب شرقی می‌رود.

مسیرهای جدید

جنبه دیگری که باید در نظر گرفت، تلاش ترکیه برای ارتباط بیشتر منطقه ای و اقتصادی است. آنکارا با قرار دادن خود به عنوان جایگزینی برای موقعیت روسیه در یک کمربند_یک جاده چین، به دنبال گسترش حوزه نفوذ و نقش خود در بازارهای اوراسیا و جهانی است در حالی که چین، آسیای مرکزی و اروپا را به هم متصل می کند.

در حالی که مسکو ممکن است همچنان بر آسیای مرکزی تأثیر بگذارد، به نظر می رسد این نفوذ رو به کاهش است و در نتیجه دولت های آسیای مرکزی مشتاق یافتن شرکای جایگزین هستند. مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر که به کریدور میانی نیز معروف است، یک مسیر حمل و نقل چندجانبه و چندوجهی است. این مسیر چین را از طریق قزاقستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان به ترکیه و اروپا متصل می کند. برآوردها نشان می دهد که این مسیر سالانه بین ۷۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰۰ کانتینر را حمل خواهد کرد.

کریدور میانی به جای عبور از روسیه، که برای چندین دهه ارتباط زمینی اصلی بین چین و اروپا بوده است، روسیه را با راه آهن تازه ساخته شده باکو-تفلیس-قارص به طول ۸۲۶ کیلومتر دور می زند. خط آهن باکو-تفلیس-قارص که گاهی از آن به عنوان نسخه ترکی جاده ابریشم جدید یاد می‌شود، از بندر آلات دریای خزر در باکو، از سراسر گرجستان تا شهر قارص، ترکیه، برای دسترسی به بازارهای اروپایی امتداد دارد.

پروژه راه آهن چین_-قزاقستان_ازبکستان (CKU) که حدود ۴.۵ میلیارد دلار هزینه برای آن برآورد می شود، اتصال چین به اروپا از طریق قزاقستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه را فراهم می کند. با این کار، کاهش ۹۰۰ کیلومتری و هشت روزه سفر و همچنین دور زدن روسیه نمودار می شود.

پس از یک نشست آنلاین سه جانبه که در اوایل سال جاری توسط چین، قرقیزستان و ازبکستان برگزار شد، کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی چین در اوایل ژوئن اعلام کرد که ساخت راه‌آهن فراملی چین_قزاقستان_ازبکستان در بهار ۲۰۲۳ آغاز خواهد شد. در حال حاضر مقدمات انجام مطالعات امکان سنجی سه کشور در حال انجام است.

ایران و ترکیه؛ دو قدرت منطقه‌ای

اکثر پنج کشور تازه استقلال یافته محصور در خشکی، وضعیت بسیار خوبی در صادرات انرژی دارند که برای خود و قدرت های منطقه ای، نقطه قابل توجهی است. در خصوص سیاست خارجی ایران در قبال آسیای مرکزی عواملی وجود دارد که این سیاست را تعیین و بیان می کند.

فرصت هایی مانند سرمایه گذاری و همکاری اقتصادی برای قدرت های فعال منطقه ای وجود دارد در حالی که موقعیت جغرافیایی آسیای مرکزی هم، فرصت ها و هم چالش هایی را برای ایران فراهم می کند.

نکته دیگری که در رابطه با ایران در معادله قدرت در این زمینه وجود دارد، این است که منطقه واقعاً محدود به حضور یک قدرت نیست، زیرا روسیه، چین، ایران، ترکیه و سایر قدرت‌ها حضور دارند در حالی که که تلاش می‌کنند نفوذ و حضور خود را در منطقه حفظ کنند.

زمانی که از نقش ایران در آسیای مرکزی صحبت می کنیم، توجه به آمریکا نیز مهم است. ایالات متحده در صدد است تا نفوذ ایران را کم کرده و البته نفوذ ترکیه را در منطقه افزایش دهد، زیرا ترکیه را به عنوان الگویی می بیند که می تواند از نفوذ غرب در این منطقه حمایت کند، بنابراین این نوع رفتار دولت های غربی نشان می دهد که چرا وضعیت ترکیه متفاوت از ایران است. از طرفی همانطور که ذکر شد ترکیه به دنبال جایگزینی برای روابط اغلب پرتنش خود با غرب است.

آسیای مرکزی تعاملات را تعیین نمی‌کند، بلکه سایر قدرت‌های فرامنطقه‌ای سعی می‌کنند شرایط را برحسب نفوذ خود رقم بزنند. از طرفی، مرز مشترک ایران با منطقه آسیای مرکزی در مقایسه با ترکیه ویژگی مهمی است. در مورد ترکیه و ایران این نکته بسیار مهم است که این دو کشور در تاریخ آسیای مرکزی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همواره رفتارهای رقابتی داشته اند.

این سرزمین همیشه فضایی برای مبارزه با قدرت ها بوده است، اما در ابتدا ترکیه به دلیل پیوند قومی، فرهنگی و زبانی با این پنج جمهوری، سعی می کند از این فرصت استفاده کند و به این موقعیت به عنوان یک فرصت نگاه کند. دیپلماسی ترکیه در زمینه ابعاد اقتصادی، فرهنگی و آموزشی برای تأثیرگذاری در این منطقه بسیار فعال است؛ در حالی که دسترسی غیرمستقیم به آسیای مرکزی بدون مرز دارد.

ایران سعی می کند از این پیشینه تاریخی تاریخ مشترک با منطقه به ویژه با تاجیکستان استفاده کند، اما آنچه در اینجا مهم است این است که باید به این منطقه به عنوان یک تحول پویا نگاه کرد، زیرا مراحل مختلفی از تغییرات در این منطقه وجود داشته است. ایران به دلیل برخورداری از ظرفیتهای ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک، سیاست خارجی خود را از ابعاد فرهنگی به همکاری امنیتی و اقتصادی تغییر داده است در حالی که البته تحریمها علیه ایران، نگاهی منفی نسبت به کشور ایجاد کرد و پنج جمهوری را تحت فشار عدم همکاری انرژی با ایران قرار داد.

اما، از سوی دیگر در سال‌های اخیر به دلیل روابط خوب ایران و روسیه و موافقت روسیه برای مقابله با مواضع یکجانبه و سلطه جویانه آمریکا، حضور در آسیای مرکزی یک فرصت برای ایران در این شرایط است. روابط خوب ایران و روسیه بر حضور ایران در آنجا تأثیرگذار است.