ایران در کانون برنامه ترانزیتی قزاق‌ها| فعال شدن حلقه اتصالی آسیای میانه-خلیج فارس

بازار؛ گروه بین‌الملل: در روزهای اخیر دومین نشست مجمع اقتصادی خزر در مسکو به پایان رسید. تقریبا هیچ تردیدی نیست که منطقه خزر به دلیل منابع انرژی و موقعیت ترانزیتی خود، در سال‌های از اهمیت ژئوپلتیکی خاصی برخوردار خواهد بود. از همین روی، کشورهای منطقه سعی در افزایش همگرایی‌های اقتصادی برای گسترش ظرفیت خود هستند. در این میان دو کشور مهم این منطقه ایران و قزاقستان است که در سه دهه اخیر روابط تقریبا باثباتی داشته‌اند.

در راستای افزایش همکاری‌های اقتصادی سریک جومانگارین، وزیر تجارت قزاقستان و مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران، در حاشیه مجمع اقتصادی خزر از برنامه‌های خود برای افزایش گردش مالی به ۳ میلیارد دلاری با تمرکز بر بخش کشاورزی و صنعتی در نشست ۵ اکتبر در آستانه خبر دادند. طرفین به توسعه سه مسیر کانتینری موجود به ایران و از طریق ایران پرداخته و قصد دارند حجم بار را به ۴ میلیون تن در سال افزایش دهند. آنها همچنین در مورد همکاری در ترانزیت برق، صنعت داروسازی، صنعت مصالح ساختمانی و تامین قطعات برای نیروگاه‌ها گفتگو کردند. امروزه قزاقستان غلات، دانه‌های روغنی، روغن‌های گیاهی، شیرینی و فرآورده‌های گوشتی را تامین و سبزیجات، میوه‌ها و محصولات لبنی را از ایران وارد می‌کند.

موقعیت سرزمینی ایران

حدود ۴۳ کشور جهان محصور در خشکی هستند: ۱۵ کشور در آفریقا، ۱۴ کشور در اروپا، ۱۲ کشور در آسیا و دو کشور در آمریکای جنوبی. این فهرست شامل تمام کشورهای آسیای میانه؛ قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان نیز است. با این حال، برخی از کشورهای محصور در خشکی از موقعیت جغرافیایی نامناسب خود رنج نمی‌برند. به عنوان مثال، سوئیس محصور در خشکی در بین ۱۰ کشور برتر جهان از نظر رقابت اقتصادی قرار دارد. اتریش نیز که از دریای آزاد جدا شده، در مقایسه با همسایگان ساحلی خود، از توسعه اقتصادی و رفاه عمومی بسیار بالایی برخوردار است. نمونه دیگر قزاقستان است، بزرگترین کشور محصور در خشکی در جهان که با دو دریای داخلی هم مرز است: خزر و دریای آرال.

برای قزاقستان، محصور بودن در خشکی مانعی برای توسعه اقتصادی آن نیست، زیرا موقعیت آن در مرکز اوراسیا نقش ژئوپلیتیکی آن را به عنوان پلی بین اروپا و آسیا از پیش تعیین می‌کند. در سال‌های اخیر، مرکز ثقل تجارت و تولید جهانی به آسیا منتقل شده است و ارزش بخش حمل‌ونقل همکاری بین‌دولتی را به طور عینی افزایش داده است. در این میان قزاقستان موقعیت منحصر به فردی را به خود اختصاص داده است.

در حال حاضر، قلمرو قزاقستان توسط چهار کریدور حمل و نقل بین المللی که چین و اروپا را به هم متصل می‌کند، از جمله TRACECA (راهروی حمل و نقل اروپا- قفقاز- آسیا) عبور می‌کند. امروزه رشد سریع اقتصادی چین، به ویژه در مناطق غربی آن، مستلزم عرضه محصولات مختلف به بازارهای جهانی است. از این رو انتظار می‌رود در آینده نزدیک یک بزرگراه بین المللی جدید به نام کریدور اروپای غربی – غرب چین را به بهره برداری برساند. طول کل این جاده ۸۴۴۵ کیلومتر خواهد بود که ۲۷۸۷ کیلومتر آن در قزاقستان خواهد بود. این کریدور ترانزیتی تقریباً ۳.۵ برابر زمان حمل کالا از چین به اروپا را در مقایسه با مسیر دریایی (از ۴۰ روز دریایی به ۱۰ روز زمینی) کاهش می‌دهد.

در این راستا، اولین موفقیت بزرگ در زمینه توسعه لجستیک، ایجاد منطقه ویژه اقتصادی دروازه شرقی خرگوس (SEZ) در مرز با چین است که به عنوان یک "بندر خشک" در حمل و نقل و لجستیک بین المللی فعالیت خواهد کرد.

قزاقستان به دنبال افزایش قدرت اقتصادی و سیاسی خود چاره‌ای جزء اتصال به بازارهای اروپا و خلیج فارس ندارد و جالب آنکه در هر دو مورد نیز نیازمند همکاری با ایران است. برای نمونه مسیر جدیدی با تلاش مشترک شرکت‌های راه‌آهن چین، قزاقستان، ترکمنستان و ایران در سالجاری افتتاح شد که اولین گزینه لجستیکی در تحویل سریع محموله از سواحل شرق چین به بازارهای ایران است. این قطار توسط کانتینرهای ۴۰ فوتی با انواع بار با ۱۰ روز زمان عبور تشکیل شده است. همچنین حمل و نقل با راه آهن بسیار سریعتر از حمل و نقل دریایی است.

زیرساخت‌های حمل و نقل و لجستیک جدید قزاقستان می‌تواند طول مسیر و زمان تحویل کالا را به میزان قابل توجهی کاهش دهد که مستلزم رشد تجارت منطقه ای در قاره اوراسیا است. توسعه حمل و نقل کانتینری در مسیر حمل و نقل بین المللی به ظرفیت جذب و رقابت‌پذیری آن و همچنین پتانسیل ترانزیتی کشور کمک می‌کند.

نمایندگان متعددی از شرکت‌های حمل و نقل و لجستیک و استان‌های صادرات محور چین علاقه‌مند به استفاده از مسیر فراملی چین-قزاقستان-ترکمنستان-ایران حضور داشتند. افزایش ترافیک شامل برقراری ارتباط منظم قطار کانتینری از لیانیونگانگ به شهرهای بندرعباس و تهران است. به باور کارشناسان، افزایش سرعت حرکت قطارهای کانتینری به بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر در روز، ارائه شرایط تعرفه‌ای مطلوب و همچنین گسترش خط خدمات حمل و نقل و لجستیک از عوامل اصلی افزایش فعالیت کانتینری حمل و نقل خواهد بود.

البته، توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و لجستیک قزاقستان و ایران به عنوان عامل اصلی موفقیت در نظر گرفته می‌شود. طبق ارزیابی کارشناسان، پتانسیل این بیش از ۷۰۰۰۰۰ کانتینر در سال است. البته قزاقستان و چین دو انتقال راه آهن دارند که می‌تواند انتقال محموله بیش از ۴۰ میلیون تن در سال را تضمین کند. مراکز حمل و نقل و لجستیک اضافی که امکان اجرای توزیع، تجمیع و سایر خدمات انتقال محموله را فراهم می‌کند، در سراسر کریدور حمل و نقل ایجاد می‌شود.

اتصال به خلیج فارس

به عنوان بخشی از استراتژی جاده ابریشم جدید، شرکت راه آهن ملی تمیر یولی قزاقستان قبلاً با اپراتور زیرساخت ترمینال بندری جهانی دبی بندر ورلد (DP World) همکاری کرده است. شرکت قزاقستانی با DP World یک خط کلی با بندر آکتائو و ارتباط آن با پروژه دروازه شرقی خورگوس در سازمان تامین جهانی و ادغام خدمات زیرساختی قزاقستان در تجارت جهانی و زنجیره حمل و نقل طراحی کرده است. در حال حاضر، این دو شرکت در حال ایجاد چارچوب قانونی لازم برای همکاری از جمله توافقنامه مدیریتی برای بندر آکتائو در سواحل شرقی دریای خزر و منطقه ویژه اقتصادی منطقه خرگوس-دروازه شرقی هستند.

در عین حال، قزاقستان و سایر کشورهای خلیج فارس با در نظر گرفتن موقعیت‌های مساعد خود و همچنین اهمیت احیای تاریخی جاده ابریشم، تمام تلاش خود را برای ایجاد یک ارتباط حمل و نقل بین قاره‌ای بین آسیای مرکزی و منطقه خلیج فارس انجام می دهند. منطقه خلیج فارس برای کشورهای آسیای در حفظ رشد تجارت خارجی اهمیت کلیدی دارد. این امر توسط حداقل سه عامل تعیین کننده دیکته می‌شود. نخست اینکه منطقه خلیج‌فارس مقصد تعداد فزاینده‌ای از کشتی‌ها در آسیا و اروپا است. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که حجم زیادی از ترافیک از چین به اروپا، خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز به زودی به سمت منطقه خلیج فارس هدایت می‌شود.

ثانیاً، ظرفیت بندر و ذخیره سازی در بزرگترین مراکز حمل و نقل جهان و حمل کانتینری بین المللی کوتاه ترین مسیرها را به آسیای جنوب شرقی، قاره آفریقا، هند و فراتر از آن فراهم می‌کند. در نهایت، به دلیل تقاضای بالای منطقه برای محصولات غذایی، امکان گسترش پتانسیل صادراتی آسیای میانه وجود دارد- کشورهای خلیج فارس ۸۰ تا ۹۰ درصد به واردات مواد غذایی وابسته هستند-.

اهمیت ظرفیت بندری امارات متحده عربی که نقش دروازه جنوبی را در کریدور حمل و نقل بین المللی شمال - جنوب به عهده می‌گیرد، باید افزایش یابد و این یکی از اولویت های مسیرهای اوراسیا از جمله شبکه حمل و نقل در آسیای میانه است.

همچنین در سال‌های گذشته راه آهن جدید قزاقستان-ترکمنستان-ایران افتتاح شده که جزء مهم کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب است. راه آهن جدید حمل و نقل مناسب و مقرون به صرفه را برای کالاها از آسیای میانه به بنادر امارات در خلیج فارس فراهم می‌کند.

پروژه شمال - جنوب با کمک بانک توسعه آسیایی و بانک توسعه اسلامی بر اساس توافقنامه امضا شده بین ترکمنستان، ایران و قزاقستان از سال ۲۰۰۷ انجام شده است. اجرای این پروژه همچنین دسترسی به کشورهای اروپایی و آسیایی در مرکز را افزایش میدهد. آسیا و منطقه خلیج فارس فرصت مشابهی برای ترانزیت کالا از جنوب و جنوب شرق آسیا به شمال و شرق اروپا از طریق ایران، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه است.

باز کردن حمل و نقل کالاهای ترانزیت و تجارت خارجی در کریدور شمال - جنوب یک جایگزین سودآور برای حمل و نقل موجود است. از بندرعباس تا بندر همریه امارات ۱۲۰ مایل دریایی یا ۲۲۱ کیلومتر فاصله است. بنابراین، کل طول توسعه یافته جاده ابریشم جدید از قزاقستان به امارات ۳۳۷۷ کیلومتر بوده که دو برابر کوتاه‌تر از کریدور هوایی از دبی به شانگهای است. به گفته کارشناسان، مسیر جدید در مقایسه با مسیر دریایی سنتی آسیا به اروپا از طریق دریای مدیترانه و کانال سوئز که بین ۳۵ تا ۴۰ روز طول می‌کشد، ۱۰ تا ۱۲ روز طول ترانزیت را کاهش می‌دهد.

با توجه به تغییر وضعیت ژئوپلیتیک کشورهای دارای دسترسی به دریای سیاه، نقش دریای خزر افزایش یافته است. پیش نیازهای عینی برای تبدیل دریای خزر و نواحی ساحلی به عنوان یک مرکز مهم ترانزیتی بین اروپا و آسیا وجود دارد. بر اساس برآوردهای اولیه، سالانه ۳ تا ۵ میلیون تن محموله در خط اصلی دریای خزر به خلیج فارس ارسال می‌شود و حجم آن به ۱۰ تا ۱۲ میلیون تن افزایش می‌یابد. در این میان، قزاقستان می‌تواند به یک مرکز جهانی برای امنیت غذایی تبدیل شود. مساحت کل زمین‌های کشاورزی قزاقستان ۹۰ میلیون هکتار است که ۲۵ میلیون هکتار آن را زمین‌های زراعی و ۶۱ میلیون هکتار را مرتع دائمی تشکیل می‌دهد.

صادرات گندم قزاقستان پتانسیل افزایش پنج برابری را دارد. به گفته کارشناسان، امارات همچنین آماده خرید ۵۰۰ هزار تن گوشت گوسفند از قزاقستان است. مواردی از این دست، کاتالیزور موثر در ارتقای همکاری‌های تجاری و اقتصادی دوجانبه بوده و شریان اصلی ترافیک قرن بیست و یکم خواهد بود که آسیای میانه را با خلیج فارس متصل می‌کند که البته تمام آنها در گرو امنیت و سرمایه گذاری ایران است، از همین روی آستانه همیشه از ثبات ایران و برجام حمایت کرده است.