توحید ورستان؛ بازار: رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ در شانگهای ملاقات و در مورد نگرانی‌های امنیتی گفتگو کردند و در ژوئن ۲۰۰۱، چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل سازمان همکاری شانگهای را اعلام کردند.
این سازمان به عنوان یک اتحاد اوراسیا در نظر گرفته می‌شود و اعضای آن حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. برخی از سیاستمداران ایرانی مایلند سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک اتحاد ضدغربی یا حداقل یک اتحاد متعادل کننده ببینند.
جمهوری اسلامی ایران در سال۲۰۲۱ به عنوان نهمین کشوری به سازمان همکاری شانگهای پیوست. با این وجود، ایران از سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر در این سازمان انتخاب شده بود، اما عضویت کامل آن به دلیل اختلافات با تاجیکستان، یکی از اعضای کوچکتر، به تعویق افتاد. در نهایت تلاش اخیر برای نزدیکی دیپلماتیک با تاجیکستان این مانع را برطرف کرد و ایران به عنوان یک عضو کامل پذیرفته خواهد شد.
ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران در بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، با اشاره به احتمال تبدیل شدن سازمان همکاری شانگهای به نیروی محرکه چندجانبه گرایی جهانی، سازمان همکاری شانگهای و روح حاکم بر آن را اعتماد متقابل و منافع مشترک عنوان کرد.
ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در یک سخنرانی مجازی در اجلاس سازمان همکاری شانگهای حمایت کامل خود را از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای اعلام کرد.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز در توئیتی اعلام کرد: عضویت راهبردی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای تأثیر مهمی بر روند همکاری‌های همه جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیا محوری دارد.
آثار و نتایج عضویت کامل ایران در شانگهای
براساس اعلام‌های پیشین در اجلاس امسال سازمان همکاری شانگهای (SCO) که در ماه سپتامبر در سمرقند برگزار می‌شود، الحاق کامل ایران به سازمان اروپایی آسیایی تا آوریل ۲۰۲۳ نهایی می‌شود. بر اساس تصمیم شورای وزیران امور خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند در تاریخ ۱۵ تا ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲، پیوستن کامل ایران اعلام خواهد شد. در این راستا ابتدا تعهدات جمهوری اسلامی ایران برای به دست آوردن وضعیت عضو سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان امضا و سپس در آوریل ۲۰۲۳ نهایی می‌شود.
ایران به عنوان کشوری که مدت‌ها تحت تحریم‌های غرب بوده، با پیوستن به سازمان همکاری شانگهای که ۴۰ درصد جمعیت جهان و ۲۸ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهد، می‌تواند انتظار پیشرفت در وضعیت ژئوپلیتیک و اقتصادی خود را داشته باشد
پیش از این، خبرگزاری اسپوتنیک روسیه با استناد به گزارش وزارت امور خارجه روسیه گزارش داد که قرار است ایران در سال جاری به عنوان یک کشور کاملا متعهد به سازمان همکاری شانگهای بپیوندد و یادداشت تعهدات ایران به عنوان عضو سازمان همکاری شانگهای نیز در سمرقند امضا شود. ولادیمیر نوروف، وزیر امور خارجه ازبکستان نیز در مسکو اعلام کرد که سازمان همکاری شانگهای درخواست بلاروس را برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای دریافت کرده و روند پذیرش مینسک می‌تواند در نشست سپتامبر سازمان همکاری شانگهای در سمرقند آغاز شود. سمرقند شهری در جنوب شرقی ازبکستان است که اجلاس سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۲ از ۱۵ تا ۱۶ سپتامبر در آن برگزار شود.
به باور کارشناسان، ایران به عنوان کشوری که مدت‌ها تحت تحریم‌های غرب منزوی شده است، با پیوستن به سازمان همکاری شانگهای که ۴۰ درصد جمعیت جهان و ۲۸ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهد، می‌تواند انتظار پیشرفت در وضعیت ژئوپلیتیک و اقتصادی خود را داشته باشد.
پیوستن به سازمان همکاری شانگهای یک عنصر مهم در اجرای سیاست «نگاه به شرق» تهران خواهد بود، که همکاری این کشور با اعضای سازمان همکاری شانگهای از جمله چین و روسیه را تسهیل می‌کند، نفوذ تهران در آسیای مرکزی و جنوبی را افزایش می‌دهد و فضای بزرگ‌تری برای شکستن تاثیر تحریم‌ها به دست می‌آورد. همچنین تعمیق همکاری‌های ایران با چین و آسیای مرکزی در زمینه‌هایی مانند انرژی و تجارت نیز مفید خواهد بود.
همچنین، پیشتر ایران با پیشنهاد ایجاد ارز واحد جدید برای انجام تجارت بین اعضای سازمان همکاری شانگهای به منظور مقابله با تسلیحات فزاینده سیستم مالی جهانی تحت سلطه دلار آمریکا، به سازمان همکاری شانگهای نزدیک شده است.
مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران در اوایل خرداد گفته بود که این پیشنهاد نزدیک به دو ماه پیش به سازمان همکاری شانگهای ارسال شده است. ایران امیدوار است که سازمان همکاری شانگهای به چشم انداز ژئوپلیتیک دائما در حال تغییر پاسخ دهد و پیشنهاد آن را در زمان مناسب بپذیرد. البته همکاری‌های مالی یکی از زمینه‌های مهم همکاری‌های سازمان همکاری شانگهای است. در گذشته، پیشرفت‌هایی عمدتاً در ترویج تسویه با ارزهای محلی و سوآپ ارزی حاصل شده بود اما استفاده از ارز واحد هنوز در دستور کار قرار نگرفته است.
البته کارشناسان پیش بینی می‌کنند که با در نظر گرفتن نیازهای کشورهای عضو از نظر همکاری مالی، سازمان همکاری شانگهای ممکن است مقیاس تسویه ارزهای محلی و سوآپ ارز را در آینده گسترش دهد و امکان ایجاد یک سیستم پرداخت مستقل را مطالعه کند.
تهران همچنین درخواست خود را برای عضویت در گروه بریکس از اواخر ژوئن ارائه کرده است که سه عضو چین، روسیه و هند آن نیز بخشی از سازمان همکاری شانگهای هستند.
بیشتر اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه که از «هژمونی و یکجانبه‌گرایی» ایالات متحده رنج می‌برند، به طور فزاینده‌ای مایل به پیوستن به گروه‌های چندجانبه مانند SCO و BRICS هستند. در مقابل، کشورهایی که از گروه‌های تحت رهبری ایالات متحده حذف شده‌اند، با یکدیگر همکاری می‌کنند تا مکانیسم‌های چندجانبه‌ای را ایجاد کنند که مبتنی بر هدف کمک به یکدیگر و تقویت همکاری است.
بدون حضور فعال ایران و نقش آن به عنوان رابط شرق و غرب در این مسیرها، ایجاد بازارهای جدید چه غربی و چه جنوبی برای کشورهای آسیای مرکزی دشوار خواهد بود. همچنین با طرح‌های ابتکار کمربند و جاده چین برای ایجاد و پیوند مسیر زمینی شرق به غرب در سراسر آسیای مرکزی و پیوند چین به دریای سیاه و خاورمیانه تداخل دارد. بنابراین موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در امتداد طرح کمربند و جاده برای دستیابی به این اهداف حیاتی است
اهمیت کلیدی ایران برای شانگهای
پس از توافق تاجیکستان و ازبکستان برای کنار گذاشتن اعتراضات، ایران سرانجام به سازمان همکاری شانگهای (SCO) پیوست. ایران در ابتدا در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۱۵ برای پیوستن به آن درخواست داده بود، اما با توجه به اینکه کشوری مانند تاجیکستان محصور در خشکی و ازبکستان نیز با افغانستان هم مرز هستند، علاوه بر ارائه دسترسی بندری به خلیج فارس و اقیانوس هند، هر دو کشور ترجیح داده‌اند از ایران به عنوان متحد استقبال کنند.
دبیر شورای عالی امنیت ملی سازمان همکاری شانگهای در اینباره گفت: خوشبختانه موانع سیاسی برای عضویت ایران در توافقنامه شانگهای برطرف شده و عضویت ایران طی تشریفات فنی نهایی خواهد شد. البته ایران از سال ۲۰۰۵، همزمان با هند و پاکستان، یک کشور ناظر بوده است.
با این حال، تحولات فشار منطقه‌ای امنیتی در افغانستان نیازمند همکاری کامل ایران برای حل این مسئله است، زیرا طالبان اکنون تمام مرزهای ایران، تاجیکستان و ازبکستان را به همراه بخش‌هایی از مرزهای ترکمنستان و پاکستان اشغال کرده‌اند. عضویت کامل ایران به برنامه‌ریزی امنیتی کلی سازمان همکاری شانگهای کمک می‌کند و به تاجیکستان و ازبکستان با اطلاعات و کمک‌های نظامی احتمالی کمک خواهد کرد.
تاجیکستان و ازبکستان هر دو محصور در خشکی هستند، در حالی که ایران در حال توسعه (INSTC) است. این مسیر چندوجهی، بندر جنوبی چابهار ایران را به دریای خزر و بنادر ترکمنستان را با ازبکستان وصل می‌کند که به نوبه خود به تاجیکستان نیز متصل می‌شود. اتصالات دریای خزر هم از طریق غرب آذربایجان به ترکیه و اروپا ارتباط برقرار کند، در حالی که از جنوب به چابهار بازارهایی را در خاورمیانه، آفریقا و هند باز می‌کند.
یک خط ریلی اضافی از INSTC ایران به مرز افغانستان منتهی می‌شود. برنامه‌های برای گسترش شرق در سراسر افغانستان تا کابل وجود دارد که با خط ریلی ترانس-افغان از ازبکستان به شمال تلاقی می‌کند و از جنوب شرق از سراسر افغانستان به پاکستان می‌رود، جایی که به شبکه جاده‌ای و ریلی پاکستان و در نهایت به بنادر کراچی و گوادر متصل می‌شود.
بدون حضور فعال ایران و نقش آن به عنوان رابط شرق و غرب در این مسیرها، ایجاد بازارهای جدید چه غربی و چه جنوبی برای کشورهای آسیای مرکزی دشوار خواهد بود. همچنین با طرح‌های ابتکار کمربند و جاده چین برای ایجاد و پیوند مسیر زمینی شرق به غرب در سراسر آسیای مرکزی و پیوند چین به دریای سیاه و خاورمیانه تداخل دارد. بنابراین موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در امتداد طرح کمربند و جاده برای دستیابی به این اهداف حیاتی است.
مطالعات تجاری سطح توسعه یافتگی در آسیای مرکزی نشان می‌دهد که آنها فرصت‌های خوبی برای پیشبرد اهداف صادراتی خود و ایران فراهم می‌کنند. ایران می‌تواند صادرات خود را به این کشورها در زمینه‌های مختلف از جمله انرژی (نفت، گاز و برق) که برای بازسازی افغانستان ضروری است، گسترش دهد. بنابراین نقش ایران در روابط اقتصادی، موقعیت ژئوپلیتیک منطقه، مسیر مواصلاتی آسیای مرکزی و امکانات و زیرساخت‌ها در بنادر انزلی و چابهار ایران می‌تواند بسیار موثر باشد.
با عضویت ایران در سازمان شانگهای، روابط ایران با کشورهای شرقی وارد دوره جدیدی می‌شود و ظرفیت‌های جدیدی در همکاری‌های امنیتی و بین المللی به دست می‌آید. همچنین عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای باعث دسترسی ایران به بازارهای بزرگ در سراسر قاره آسیا می‌شود.
در حالی که پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای یک دستاورد دیپلماتیک معتبر برای دولت جدید است، اما اینکه ایران بتواند هر گونه دستاورد اقتصادی را از این عضویت دریافت کند یا خیر، بستگی به این دارد که آیا در حل سایر مشکلات بین المللی خود مانند تحریم‌های بین المللی موفق خواهد شد یا خیر.
نظر شما