تهمینه غمخوار؛ بازار: موضوع حقابه رود هیرمند پس از گذشت سالها از انعقاد توافقنامه میان ایران و افغانسنان هنوز حل نشده است. بر اساس معاهده میان دو کشور، حقابه ایران از آب رودخانه هیرمند ۸۲۰ میلیون متر مکعب در سال است. در حدود ۱۰ ماه گذشته، حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب در سال باید به سمت ایران وارد می‌شد، در حالی که جمهوری اسلامی کمتر از چهار میلیون متر مکعب آب دریافت کرده است.
وزارت انرژی و آب طالبان از ماههای گذشته بارها مدعی شده که طالبان به تعهدات خود در این زمینه پاینبد است. حتی وزارت آب و انرژی افغانستان اخیرا اعلام کرده که آب وارد شده به ایران مطابق حقابه آن کشور از آب هیرمند محاسبه می‌شود. بر همین اساس، وزارت آب و انرژی آب طالبان روز دوشنبه ۱۷ مرداد در بیانیه‌ای اعلام کرد: وزارت انرژی و آب موظف است در بخش تنظیم منابع آبی این کشور، رفع نیازمندی‌ها و رفاه مردم گام‌های موثری را بردارد، با توجه به همین وظیفه و بر اساس درخواست‌های مکرر ساکنان نیمروز، مقدار معینی از آب بند کمال خان رها شده است.
این وزارتخانه افزود: آبی که این روزها وارد خاک ایران شده است در نشست با طرف ایرانی براساس معاهده آب رودخانه هیرمند محاسبه می‌شود. بار دیگر به مردم افغانستان اطمینان می‌دهیم که به ایران تنها آن مقدار آب داده خواهد شد که در معاهده سال ۱۳۵۱ آب رودخانه هیرمند بین افغانستان و ایران توافق شده است.
با این حال و با توجه به بیانیه های مکرر از سوی این وزارتخانه باید دید که طالبان تا چه اندازه به تعهدات خود در خصوص این موضوع عمل خواهند کرد. در همین راستا و بر اساس اهمیت موضوع روابط اقتصادی ایران و افغانستان، خبرنگار بازار گفتگویی با «اسماعیل باقری» کارشناس مسائل افغانستان در خصوص حقابه رود هیرمند ترتیب داده که در ادامه می خوانیم:
اسماعیل باقری در ابتدا گفت: معاهده هیرمند در سال ۱۳۵۱ شمسی بین مقامات وقت ایران و افغانستان به امضا رسید. سهم ایران از آب این رود معادل ۸۲۰ میلیون متر مکعب در سال بود که این میزان در ماه‌ها و فصول مختلف متفاوت است. مهمترین نکته در رابطه با حقابه این است که از آن سال تا کنون، به دلایل مختلف این توافقنامه کمتر عملیاتی و اجرایی شده است.
وی افزود: در همین راستا، می‌توان به عواملی مانند «بالادست بودن دولت افغانستان در بهره‌برداری حداکثری از رود هیرمند، «احداث سد و بندهای متعدد روی رود هیرمند و شاخه‌های اصلی آن»، «ساخت کانال‌ها و ایجاد نهرها برای توسعه کشاورزی»، «جنگ و ناامنی»، «تغییر نظام‌های سیاسی»، «خشکسالی، کاهش بارش‌ها و تغییرات اقلیمی»، «ایجاد موانع طبیعی» و مساله مهم‌تر مطرح کردن و ترویج شدید «مالکیت آب» در دوره اشرف غنی و سیاسی شدن آب اشاره کرد.
در مقطعی برخی از کشورها مانند آمریکا، شوروی سابق و برخی کشورهای منطقه به دلیل اختلافات سیاسی با نظام اسلامی ایران، با کمک به افغانستان در مهار آب‌های فرامرزی بویژه در حوزه هیرمند تلاش کردند تا هم آب به ایران نرسد و هم بر میزان اختلافات دو کشور هم زبان، هم فرهنگ و هم دین با تمدن تاریخی مشترک افزوده شود
این کارشناس اضافه کرد: در خصوص حس مالکیت آب، افغانستانی‌ها معتقدند که زمانی که آب در سرزمین آنها جاری است، اجازه ورود به خاک جمهوری اسلامی ایران وجود ندارد و حتما باید در قبال این موضوع منافعی عاید آنها شود. همچنین موضوع اختلافات آبی، به دلایلی که ذکر شد به اختلافات حقوقی رود هیرمند و سپس سیاسی شدن آب انجامیده و همین مساله موجب شده تا برخی کشورهای معاند به انحاء مختلف از آن سوء استفاده کنند؛ به طوری که در مقطعی برخی از کشورها مانند آمریکا، شوروی سابق و برخی کشورهای منطقه به دلیل اختلافات سیاسی با نظام اسلامی ایران، با کمک به افغانستان در مهار آب‌های فرامرزی به ویژه در حوزه هیرمند تلاش کردند تا هم آب به ایران نرسد و هم بر میزان اختلافات دو کشور هم زبان، هم فرهنگ و هم دین با تمدن تاریخی مشترک افزوده شود.
کارشناس مسائل افغانستان ادامه داد: بنابراین عدم تحقق حقابه هیرمند فقط مربوط به دولت موقت طالبان نیست. اما، از زمان روی کار آمدن طالبان، اظهارات مقامات فعلی افغانستان در خصوص محقق شدن حقابه ایران، یک گام مثبت و رو به جلو است و این انتظار وجود دارد که ضمن اذعان به پایبندی تعهدات در حقابه هیرمند، در عمل نیز تامین حقابه صورت گیرد.
اسماعیل باقری گفت: البته مشاهدات میدانی و گزارش‌های کارشناسان حاکی از این است که باوجود رهاسازی آب به سمت مرزهای ایران، بین ۴ تا ۶ میلیون مترمکعب آب وارد ایران شده است و همین مساله ضرورت نصب و سنجش میزان آب‌های ورودی را اثبات می‌کند، چرا که گاها شنیده می‌شود که طرف افغانستانی در گذشته مدعی اضافه برداشت ایران از رود هیرمند بود که چنین چیزی واقعیت ندارد. بویژه که دولت افغانستان حقابه ایران را محدود به سیلاب‌های فصلی کرده است که این مساله غیرقابل پذیرش و اجحاف در حق محیط زیست و اکولوژی سیستان و سپس ظلم در حق مردم منطقه در نیمروز افغانستان و سیستان و بلوچستان ایران است.
علی‌رغم افزایش بارش باران‌های موسمی موسوم به «مونسون» و سرریز شدن سدهای بالادست و پایین‌دست رود هیرمند، آب به مرزهای ایران و دریاچه هامون نرسیده است
وی اذعان کرد: نکته قابل تامل این است که علی‌رغم افزایش بارش باران‌های موسمی موسوم به «مونسون» و سرریز شدن سدهای بالادست و پایین‌دست رود هیرمند، آب به مرزهای ایران و دریاچه هامون نرسیده و متاسفانه شاهد انحراف مسیر آب به سمت گودزره بودیم. اما اخیرا با توجه به هشدار ریاست جمهوری ایران در خصوص حقابه و مامور کردن وزیر امور خارجه و وزیر نیرو در رابطه با پیگیری این موضوع، طالبان آب را رهاسازی کردند، اما حدود چهار تا شش میلیون متر مکعب آب وارد شد که بخشی از این آب به بخش کشاورزی ولایت نیمروز افغانستان اختصاص داشت.
باقری گفت: یکی از راه‌های به رسمیت شناخته شدن دولت سرپرست طالبان، تعامل با کشورهای همسایه از جمله ایران است و اساسا تامین حقابه ایران از رود هیرمند نقش بسزایی در گسترش تعاملات و همکاری‌ها در سایر حوزه‌های دارد و بازتاب این مساله برای همکاری کشورهای دیگر به ویژه چین، ازبکستان، ترکمنستان و... با حکومت دوم طالبان بسیار موثر خواهد بود؛ چرا که کشورهای همسایه افغانستان به دنبال ایجاد ثبات و امنیت در این کشور و گسترش روابط اقتصادی و سیاسی هستند و تاکید این کشورها بر تشکیل دولت فراگیر هم بر همین مبنا است.
کارشناس مسائل افغانستان تصریح کرد: بنابراین، بهتر است هیات حاکمه طالبان برخلاف حاکمان قبلی و با در نظر گرفتن منافع و مصالح مشترک، در خصوص حل اختلافات آبی و مرزی، نشست‌های کارشناسی و مسئولین آب و انرژی دو کشور خود را تداوم بخشیده و اجازه مداخله به برخی کشورهای دیگر داده نشود. منتهی طرف افغانستان همواره با ایجاد سدها و بندها جدید، حفر کانال و نهرها، عملا موجب کاهش هر چه بیشتر آب رود هیرمند به ایران می‌شود. البته مقامات افغانستانی با نادیده گرفتن نگرانی‌های ایران، اعلام می‌کنند که اقدامات افغانستان نقصانی در میزان تامین حقابه ایران ایجاد نخواهد کرد.
وی افزود: نکته این است که در سرچشمه های رود هیرمند (رود ارعنداب، کجکی، ارغستان، ترنکد، موسی قلعه و...)، سدهای مختلفی در حال احداث و در دست مطالعه است که به نوعی مهمترین هدف مهار آب و قابل معامله کردن آن است. بنابراین، اگر سدهای جدید که با کمک پیمان‌کاران ترکیه‌ای، آمریکایی، هندی، آلمانی، هندی و... احدث شوند عملا آب به دریاچه هامون نخواهد رسید.
باقری بیان کرد: همچنین، نهرهای مختلفی را بر روی رود هیرمند انشعاب دادند که عمدتا برای کشاورزان در نظر گرفته شده بود. اخیرا هم احداث سد کمال خان و انحراف آب به سمت گودزره از جمله اقدامات آنها در جهت عدم ورود به جمهوری اسلامی بوده است که البته مقامات طالبان مدعی است که این مساله به دلیل موانع طبیعی بوده است.
با عدم تحقق حقابه رود هیرمند، امکان خشک شدن دریاچه هامون به عنوان محیط زیست بین المللی وجود دارد و گسترش ریزگردها و تبعات منفی اکولوژیکی، اجتماعی و حتی امنیتی، تاثیرات سویی بر دو کشور و حتی پاکستان خواهد داشت
این کارشناس گفت: رود هیرمند یک رود بین‌المللی و فرامرزی بین دو کشور ایران و افغانستان است و از زمان معاهده پاریس(جدایی افغانستان از ایران در ۱۸۵۷ م)، قراردادهای متعددی نظیر مک‌موهان، گلداسمیت، قرارداد ۱۹۲۸،... و در نهایت مهاهده هیرمند(۱۳۵۱) ببن طرفین مطرح شده، اما این معاهده اخیر به دلایلی که در بالا گفته شد، عملیاتی نشده است. به نظر می‌رسد علاوه بر نشست‌های کارشناسان و مسئولین آب دو طرف، ضرورت دارد که جمهوری اسلامی با دیپلماسی فعال‌تر و حتی پیگیری این موضوع از طریق سازمان‌های بین المللی و حقوق بین‌الملل آب‌ها، موضوع حقابه محیط زیست و زیست‌گاه بین‌المللی هامون را پیگیری کند.
وی خاطر نشان کرد: همچنین باید بر این مسئله توجه شود که با عدم تحقق حقابه رود هیرمند، امکان خشک شدن دریاچه هامون به عنوان محیط زیست بین المللی وجود دارد و گسترش ریزگردها و تبعات منفی اکولوژیکی، اجتماعی و حتی امنیتی، تاثیرات سویی بر دو کشور و حتی پاکستان خواهد داشت.
اسماعیل باقری ادامه داد: به نظر من موضوعی که ایران دنبال کرد و مناسب دیپلماسی آب کشور نبود، این بود که حقابه ایران از رود هیرمند، نباید تنها از سیلاب ها برآورده شود. در سالهای گذشته افغانستان آب را در سدها نگاه می داشتند یا گاهی اوقات به دلیل خشکسالی، آنها عملا اجازه نمی دادند که آب به ایران وارد شود که برای ایران نگران کننده است. البته بحث‌های دیگری نیز در خصوص تامین آب دریاچه هامون یعنی انتقال آب دریای عمان به این دریاچه وجود دارد که با اینکه هزینه زیادی دارد و زمان‌بر است.، اما می توان به عنوان راه دیگری در تامین آب هیرمند در نظر گرفت.
وی در پایان گفت: در دوره حکومت دوم طالبان هم عبداالطیف منصور وزیر سرپرست آب اعلام کرد که ما به دنبال مطالعه در خصوص احداث سدهای جدید بر روی هیرمند هستیم. در همین راستا ما مشاهده می کنیم که طالبان تمرکز خود را بر روی احداث سد بر روی هیرمند و حتی هریرود در ادامه سیاست‌های اشرف غنی گذاشته‌اند و مثلا در خصوص رود کابل که به سمت پاکستان سرازیر می شود یا رودهای دیگر مانند کوکچه و رودهایی که میان مرز افغانستان و ازبکستان وجود دارد، حساسیت چندانی وجود ندارد.
نظر شما