ارمنستان؛ سکوی پرتاب ایران به اوراسیا| تاثیر کریدور زنگزور بر روابط تهران-ایروان

گروه بین الملل؛ بازار: ارمنستان از زمان استقلال خود در سپتامبر ۱۹۹۱، همواره ایران را به عنوان یک کشور دوست و شریک نزدیک خود می‌بیند. مرز ارمنستان و ایران در اوایل دهه ۱۹۹۰، زمانی که آذربایجان و ترکیه مرزهای خود را بستند، راه نجات ارمنستان بود و هر دو کشور روابط دوستانه خود را به منظور تقویت همکاری‌های اقتصادی ادامه دادند. یکی از پروژه‌های شاخص خط لوله گاز ایران - ارمنستان بود که در مارس ۲۰۰۷ راه اندازی شد و طبق سوآپ دوجانبه، ارمنستان به ازای هر ۳ متر مکعب گاز، یک کیلووات ساعت برق به ایران صادر می‌کند. برای مثال ارمنستان در سال ۲۰۱۸، ۵۶۷ میلیون متر مکعب گاز ایران وارد کرده و ۱.۸۳۹ میلیارد کیلووات ساعت برق به ایران صادر کرد.

ارمنستان سکوی پرتاب ایران با اوراسیا

در این میان، باید توجه داشت که با توجه به محاصره ارمنستان توسط آذربایجان و ترکیه، ایالات متحده این کشور را مجبور به توقف روابط اقتصادی با ایران نکرد و آن را برای ایروان یک ضرورت تلقی کرد. حتی خروج ایالات متحده در ماه می ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ نیز این تعادل را تغییر نداد. از همین روی، واشنگتن هیچ تحریمی علیه ارمنستان به دلیل واردات گاز یا کالاهای دیگر مانند سیمان از ایران یا صادرات برق به آنجا اعمال نکرد.

از سال ۲۰۱۶ ارمنستان و ایران به همراه گرجستان، بلغارستان و یونان مذاکراتی را برای ایجاد کریدور حمل و نقل چندوجهی بین المللی «خلیج فارس - دریای سیاه» که ایران را از طریق ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه به اروپا متصل می‌کند، آغاز کردند. برخی کارشناسان در ارمنستان اشاره کردند که این کریدور می‌تواند با ابتکار «کمربند و جاده» چین از طریق ترانزیت دریایی چین - ایران مرتبط شود.

همچنین ارمنستان در دسامبر ۲۰۱۷ یک منطقه آزاد اقتصادی (FEZ) در مغری و نزدیکی مرز ارمنستان و ایران ایجاد کرد تا بتواند همکاری‌های اقتصادی دوجانبه را تقویت کند. ایران در ماه می ۲۰۱۸ با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) توافقنامه موقتی را برای ایجاد منطقه تجارت آزاد امضا کرد که در اکتبر ۲۰۱۹ لازم الاجرا شد. ارمنستان به عنوان یکی از اعضای اوراسیا از صادرات بدون تعرفه به بازارهای EAEU برخوردار است.

همزمان، ارمنستان به سیستم +GSP اتحادیه اروپا دسترسی دارد و می‌تواند کالاهای طبقه‌بندی شده تحت ۶۴۰۰ خط تعرفه را با تعرفه صفر یا کاهش به اتحادیه اروپا صادر کند. ارمنستان امیدوار است که راه اندازی FEZ مغری به شرکت‌های ایرانی فرصتی بدهد تا در آنجا شعبه ایجاد کنند و محصولات خود را هم به بازارهای EAEU و هم به اتحادیه اروپا صادر کنند.

ارمنستان تنها عضو اتحادیه اوراسیا است که با ایران مرز زمینی دارد و توافقنامه موقت منطقه آزاد تجاری ایران و اوراسیا فرصت‌هایی را برای کشورهای عضو اوراسیا ایجاد می‌کند تا از منطقه آزاد مغری به عنوان سکوی پرتاب برای ورود به بازار ایران استفاده کنند.

فرصت دیگر برای تقویت روابط اقتصادی دوجانبه، احداث خط سوم انتقال برق فشار قوی ارمنستان - ایران است که امکان افزایش چشمگیر حجم صادرات برق به ایران را فراهم می‌کند. این قرارداد در سال ۲۰۰۶ امضا شد. با این حال، ساخت و ساز واقعی تنها در سال ۲۰۱۵ راه اندازی و در سال ۲۰۲۲ به پایان رسید.

البته دگرگونی‌های سیاسی ۲۰۱۸ در ارمنستان برخی نگرانی‌ها را در ایران به وجود آورد که نیروهای «غرب‌گرا» که در ارمنستان به قدرت رسیده‌اند ممکن است ارمنستان را به سکوی پرتابی برای فعالیت‌های ضد ایرانی آمریکا تبدیل کنند. نخست وزیر ارمنستان در فوریه ۲۰۱۹ به تهران سفر کرد و بر آمادگی دولت جدید ارمنستان برای ادامه روابط دوستانه با ایران تاکید کرد. این دیدار تردیدهای ایران را مرتفع کرد و روابط دوجانبه را به حالت عادی بازگردانده است.

جنگ ۲۰۲۰ قره باغ و پیامدهای آن

روابط اقتصادی ارمنستان و ایران در سه دهه اخیر رشد آشکاری را به ثبت رسانده است. با این حال، ایران جزو شرکای تجاری برتر ارمنستان نبود. نکته کلیدی برای ارمنستان در روابط دوجانبه، رویکرد متعادل ایران در قبال مناقشه قره باغ بود. نخبگان سیاسی ارمنستان قویاً معتقد بودند که ایران علاقه مند به حفظ وضعیت موجود در قره باغ است که پس از آتش بس ماه مه ۱۹۹۴ برقرار شده بود، چون ترکیه یکی از رقبای ایران در قفقاز جنوبی است و هرگونه افزایش نفوذ ترکیه در منطقه به ضرر منافع حیاتی ایران است.

همچنین کارشناسان ارمنی بر این باور بودند که همکاری رو به رشد آذربایجان و اسرائیل و گزارش‌های مربوط به استفاده اسرائیل از خاک آذربایجان برای فعالیت‌های مختلف ضدایرانی باید ایران را مجبور به جلوگیری از هرگونه تغییر وضعیت موجود در قره باغ کند. در حالی که آذربایجان در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ جنگ گسترده‌ای را علیه جمهوری قره باغ کوهستانی آغاز کرد، بسیاری در ارمنستان فکر می‌کردند که ایران علنا آذربایجان را محکوم خواهد کرد. اما با همه این محاسبات، واقعیت چیز دیگری بود و مقامات ایرانی خواستار از سرگیری مذاکرات شدند.

ایران طرح صلح خود را تشریح کرد و در اواخر اکتبر ۲۰۲۰ به ارمنستان، آذربایجان، روسیه و ترکیه تحویل داد. البته جزئیات آن طرح منتشر نشد. با این حال، ظاهراً مبتنی بر مفهوم تمامیت ارضی آذربایجان بود و پیشنهاد می‌کرد که قره باغ با سطحی از خودمختاری تحت کنترل آذربایجان قرار گیرد. آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی، تاکید کرد که باید تمام سرزمین‌های آذربایجان آزاد و به آذربایجان بازگردانده شود.

وزیر امور خارجه ایران اواخر ژانویه ۲۰۲۱ به باکو سفر کرد و از حضور خود در جمهوری آذربایجان پس از آزادسازی اراضی این کشور ابراز خرسندی کرد. وی آمادگی ایران را برای مشارکت «گسترده و فعال» در تلاش‌های بازسازی در سرزمین‌های آزاد شده ابراز کرد. ظریف در سفر چند روز بعد خود به ایروان اعلام کرد تمامیت ارضی جمهوری ارمنستان خط قرمز ایران است و ظاهراً با اشاره به احتمال از دست دادن کنترل ارمنستان بر منطقه سیونیک هم مرز با ایران است.

باوجود تصورات جا افتاده در ارمنستان، به اعتقاد برخی ایران ظاهراً نگران تغییرات قابل توجه وضعیت موجود و از دست دادن مرز با قره باغ کوهستانی نبود. این موضع باعث ایجاد سردرگمی در ارمنستان شد و ایران همچنین از پیشنهاد رئیس جمهور علی‌اف برای ایجاد فرمت ۳+۳ (ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، روسیه، ترکیه) برای همکاری های منطقه‌ای استقبال کرد. در همین حال، ارمنستان این گزینه را تلاشی برای کاهش بیشتر نقش ایالات متحده و اتحادیه اروپا در منطقه و مشروعیت بخشیدن به تقسیم قفقاز جنوبی بین روسیه و ترکیه تلقی کرد.

ارمنستان اکنون در میانه بحران سیاسی حاد قرار دارد و در فضای کنونی، روابط با ایران جزو موضوعات مطرح در ارمنستان نیست. با وجود ناامیدی در جامعه نخبگارن ارمنستان از موقعیت ایران در طول جنگ ۲۰۲۰ قره باغ، توافق اخیر سرمایه‌گذاری بلندمدت ایران و چین و امضای آتی توافقنامه دائمی منطقه آزاد تجاری اوراسیا - ایران، روابط با ایران را به یک اولویت واضح برای ارمنستان تبدیل می‌کند. صرف نظر از موضع ایران در قبال نتیجه جنگ اخیر قره باغ و بهبود قابل توجه روابط ایران و ترکیه در دوران ریاست جمهوری اردوغان، ایران علاقه‌ای به تبدیل ارمنستان به کشور مشتری ترکیه و سلطه بلامنازع ترکیه در منطقه ندارد.

به باور کارشناسان همگرایی منافع بلندمدت ارمنستان، ایران، روسیه و احتمالا چین در این زمینه وجود دارد. ارمنستان احتمالا از ایران و روسیه بخواهد که درخواست بلندمدت خود را برای به دست آوردن وضعیت ناظر در سازمان همکاری شانگهای، تسهیل کنند و در پروژه‌های قرارداد سرمایه گذاری چین و ایران گنجانده شود. در واقع اگر ایروان قصد دارد نقش معناداری در ژئوپلیتیک منطقه‌ای ایفا کند، نمی‌تواند بدون ایران آن را انجام دهد.

نگرانی ایران از ایجاد کریدور زنگزور

یکی از عوامل مهم در تحکیم بیشتر روابط در روزهای اخیر بحث ایجاد کریدور زنگزور توسط دولت آذربایجان است. زنگزور یک کریدور غربی شرقی محسوب می شود که بخش مرکزی جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و در واقع احیای این کریدور احیای مسیر سنتی اتحاد جماهیر شوروی است. در این میان، ایران همواره از صلح و عدم تغییرات ژئوپلتیکی و مرزی استقبال کرده و حتی تهران نیز می‌تواند از مزایای این کریدور بهره مند شود یعنی ایران در صورتی مخالف احیای این کریدور خواهد بود که با تغییرات ژئوپلتیکی استان سیونیک ارمنستان به دست جمهوری آذربایجان بیفتد.

مسیر جمهوری آذربایجان به نخجوان نیز جز مسیر شرق به غرب محسوب می شود که به دلیل خصومت ها و اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان از یک سو و ترکیه با ارمنستان از سوی دیگر ممکن است با ناامنی مواجه شود. از همین روی به باور برخی از کارشناسان داخلی مانند محسن پاک آیین، سفیر سابق ایران در آذربایجان، این مسیر بیش از آنکه برای ایران مزیت اقتصادی داشته باشد، مزیت امنیتی دارد؛ بدین معنا که به هر میزان اختلافات کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان کاهش یابد و امنیت مسیر ترانزیتی تضمین شود به نفع ایران خواهد بود و از آن استقبال خواهد شد.

در مقابل الهام علی‌اف اخیرا گفته است که «ما با هر چهار کشور همسایه ارتباط انرژی داریم و اکنون روی پروژه جدیدی کار می‌کنیم. اکنون در حال برنامه ریزی برای ایجاد یک خط جدید از طریق کریدور زنگزور از آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان و از آنجا به ترکیه و ایران هستیم.»

البته به نظر می رسد این پیشنهاد و نیز طرح اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق ایران نمیتواند نگرانی های امنیتی تهران را کاهش دهد از همین روی سعی در افزایش روابط با ارمنستان با حفظ موازنه با باکو دارد.