تهمینه غمخوار؛ بازار: ظهور کشورهای مستقل جدید در منطقه شمال شرق ایران فرصت ها و چالش های متنوعی را برای کشور فراهم کرده و ترکیبی از عواملی مانند پیوندهای مشترک تاریخی، تأثیر وضعیت امنیتی در منطقه، جمعیت مسلمانان و جاذبه های اقتصادی، اهمیت توسعه روابط با کشورهای آسیای مرکزی را برجسته کرده است.
روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی متاثر از تحولات دوجانبه، منطقه ای و بین المللی بوده و روابط اقتصادی جمهوری اسلامی با جمهوری‌های آسیای مرکزی در دهه‌های اخیر به دلیل تأثیرات عوامل مختلف دچار نوسانات چشمگیری شده است.
سوالی که ممکن است از منظر اقتصاد سیاسی به اذهان خطور کند این است که کدام عوامل دوجانبه، منطقه ای و بین المللی در شکل گیری روابط ایران با جمهوری های آسیای مرکزی نقش برجسته ای داشته اند؟
فرضیه این است که در مقایسه با عوامل بین‌المللی و منطقه‌ای، عوامل دوجانبه نقش برجسته‌ای در شکل‌گیری ماهیت روابط ایران با آن کشورها داشته‌اند. مسائل دوجانبه مانند تنش با ترکمنستان در رابطه با قیمت گاز و با تاجیکستان در خصوص حزب مقاومت اسلامی، روابط ایران با این کشورها را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.
این مسائل دوجانبه تأثیرات خود را بر روابط اقتصادی ایران با این کشورها از سال ۲۰۱۳ نشان داده و مجدداً در سال ۲۰۱۶ تشدید شد. بنابراین ارزش صادرات ایران به ترکمنستان از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ به ۴۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ کاهش یافت. در همین راستا، در دوره تحریم های قبلی که در سال ۲۰۱۲ تشدید شد، روند صعودی ارزش صادرات ایران به ترکمنستان مشاهده شد.
در رابطه با با تاجیکستان، ارزش صادرات ایران به این کشور از حدود ۲۱۷ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ به ۷۸ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ قبل از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران کاهش یافت. این موضوع نشان دهنده نقش حیاتی عوامل دوجانبه در مقایسه با عوامل منطقه ای و بین المللی است.
با این حال، از سفر سال گذشته ابراهیم رئیسی به این کشور، روابط تجاری دو کشور در مسیر رشد چند برابری قرار گرفت و این انتظار وجود دارد که با سفر رئیس جمهور تاجیکستان به تهران روابط سیاسی، تجاری و اقتصادی ایران و تاجیکستان به جایگاه مورد انتظار دو ملت نزدیک تر شود.
با توجه به اینکه گسترش همکاری ها در زمینه های تجاری، سرمایه گذاری متقابل، انرژی و کشاورزی زمینه اصلی همکاری با این کشورها به شمار می رود، راهبردهایی مانند تلاش برای حل و فصل مسائل دوجانبه و ایجاد اعتماد از طریق دیپلماسی فعال سیاسی و عمومی، اتخاذ دیپلماسی چندجانبه برای همکاری های چندجانبه اقتصادی با کشورهای صاحب نفوذ اقتصادی، همکاری با این کشورها در زمینه کشت فراسرزمینی و اجرای توافقنامه های تجارت آزاد با ترکمنستان و تاجیکستان در جهت تقویت امنیت اقتصادی ایران در مورد این کشورها پیشنهاد شده است.
در خصوص متغیرهای منطقه ای، اکثر کارشناسان، عامل روسیه و حساسیت های آن نسبت به خارج نزدیک را مانع اصلی گسترش روابط با کشورهای آسیای میانه می دانند. در این راستا، روسیه به دلیل اهمیت دکترین خارج نزدیک در سیاست خارجی خود، نمی تواند حضور سایر قدرت های منطقه ای در آسیای مرکزی را تحمل کند. با این وجود، بررسی روابط شرکای تجاری ترکمنستان و تاجیکستان نشان دهنده حضور قوی چین، ترکیه و کشورهای اروپایی در تجارت و اقتصاد آنهاست.
از این رو اگرچه روسیه در حوزه امنیتی، نظامی_اقتصادی و تجاری حساسیت خاصی به حضور سایر قدرت ها در منطقه دارد، اما به تدریج حضور سایر بازیگران منطقه ای و بین المللی را می پذیرد. بنابراین متغیرهای منطقه‌ای و عامل روسیه را نمی‌توان به‌عنوان عوامل تعیین‌کننده در روابط اقتصادی ایران با کشورهای آسیای میانه در نظر گرفت.
در رابطه با عوامل بین المللی، با توجه به ضعیف بودن روابط اقتصادی آمریکا با تاجیکستان و ترکمنستان، روابط اقتصادی آنها با ایران کمتر تحت تأثیر تحریم های آمریکا قرار گرفته است. دولت ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، از زمان روی کار آمدن در ماه اوت، یک سیاست خارجی را ترویج کرده که روابط با همسایگان و آسیا را در اولویت قرار داده است.
در حالی که ایران در حال افزایش دسترسی خود به همسایگان آسیای مرکزی است، قدرت هایی مانند ایالات متحده و روسیه تمرکز خود را به رقابت در اروپای شرقی و منطقه آسیا_اقیانوسیه معطوف کرده اند. درگیری در اوکراین که توجه جهان را به خود جلب کرده است، تنها این تغییر را تقویت می کند و به گسترش نفوذ ایران در آسیای مرکزی اجازه می دهد تا زیر رادار پرواز کند.
توانایی ایران برای فرافکنی قدرت از طریق افغانستان به دلیل حضور نیروهای آمریکایی در این کشور کنترل شده بود، اما خروج ایالات متحده و خلاء قدرت همراه آن، ایران را با راه‌های جدیدی برای مهار اهرم‌های فشار، از افغانستان تا آسیای مرکزی مواجه کرده است.
چرا آسیای مرکزی؟
ایران در حال حرکت به سمت آسیای مرکزی برای پیشبرد اولویت‌های سیاست خارجی خود است که شامل مقابله با تحریم‌ها از طریق ایجاد راه‌های جدید تجارت و مبارزه با تهدیدات خارجی است. جمهوری اسلامی ایران همچنین نفوذ قابل توجهی در افغانستان به عنوان کشور همسایه ایجاد کرده است که اهرم های بیشتری را برای تعامل با آسیای مرکزی برای آن فراهم می کند.
علاوه بر این، تاجیکستان نیز می‌تواند به محرکی برای همکاری نزدیک‌تر بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شود. هرچند در مورد امکانات تاجیکستان با توجه به توان اقتصادی و میزان نفوذ آن در منطقه نمی توان اغراق کرد. همچنین تاجیکستان می تواند به یک شریک مهم در سازمان ملل تبدیل شود و از ایران حمایت کند. در ازای آن، ایران می تواند ضامن امنیت تاجیکستان شود (به عنوان مثال روابط ترکیه با آذربایجان).
تلاش ایران در توسعه مناسبات تجاری| تجارت ۱۳۱ میلیون دلاری ایران با تاجیکستان
پتانسیل رشد اقتصادی آسیای مرکزی، به عنوان یک منطقه محصور در خشکی، به دسترسی به بنادر کشورهای مجاور بستگی دارد. بنادر ایران از نزدیک ترین بنادر به آسیای مرکزی هستند و طبیعتا دروازه ای برای تجارت دریایی برای منطقه در نظر گرفته می شوند.
در میان کشورهای آسیای مرکزی، در سال گذشته، بیش از ۱۳۹ هزار تن کالای غیرنفتی به ارزش ۱۳۱ میلیون دلار بین ایران و تاجیکستان تبادل شد که نسبت به مدت مشابه، رشد ۴۸۹ درصدی در وزن و ۴۶۳ درصدی در ارزش را به همراه داشته است.
در سال ۲۰۲۰ نیز صادرات تاجیکستان به ایران تنها ۶.۲ میلیون دلار و واردات ۲۹.۱ میلیون دلار بوده است. به طور کلی، تجارت با ایران ۱.۱ درصد از کل گردش تجاری تاجیکستان را تشکیل می دهد. در بازه زمانی ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۹، از ۶۳ کشور جهان سرمایه گذاری کننده در اقتصاد تاجیکستان، ایران با ۲۸۱.۸ میلیون دلار (انواع خدمات: صنعت، ساخت و ساز، خدمات مالی، تجارت) جایگاه هشتم را به خود اختصاص داده است. از نظر درصدی، سهم پکن ۲۹ درصد و سهم تهران ۲.۹ درصد از کل درصد سرمایه گذاری در اقتصاد تاجیکستان بوده است.
تاجیکستان با توجه به اشتراک فارسی تاجیکی با فارسی رایج در ایران، یک شریک طبیعی اقتصادی برای ایران در نظر گرفته می شود و به همین دلیل، پیمانکاران ایرانی اغلب پروژه‌های زیربنایی را در تاجیکستان انجام داده‌اند. در یک پروژه ساختمانی چند میلیارد دلاری، ایران تونل انزاب را ساخت که زمان سفر بین دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، و دومین شهر بزرگ آن، خجند را به طور چشمگیری کاهش می دهد. پیمانکاران ایرانی نیروگاه ۲۲۰ مگاواتی سنگتودا-۲ تاجیکستان را در سال ۲۰۱۹ ساختند و ایران شروع به ساخت نیروگاه دیگری در سد راغون تاجیکستان کرده است.
علاوه بر تاجیکستان، ترکمنستان با ۳۳۵ میلیون دلار و رشد ۱۴۴ درصدی، ارمنستان با ۳۰۴ میلیون دلار (بدون تغییر)، قزاقستان با ۱۸۷ میلیون دلار و رشد ۱۱ درصدی از جمله مقاصد صادرات کالاهای ایرانی به این کشورهای همسایه بوده است.
هدف ایران به عنوان یک اقتصاد مقاومتی، از گسترش تجارت با کشورهای آسیای مرکزی به شدت با میل به ایمن نگه داشتن خود از اثرات فشار اقتصادی غرب مرتبط است. اعمال مجدد تمامی تحریم های ایالات متحده توسط دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ باعث شد که اقتصاد ایران به دلیل کاهش فروش نفت و قطع ارتباط با بازارهای بین المللی وارد رکود شود. بنابراین، طبیعی است که کشور با وجود این فشار، به دنبال فرصتهای مناسب در تقویت اقتصاد خود باشد.
ایران به طور مشابه تعامل با بازارهای آسیای مرکزی را فرصتی برای کاهش فشار اقتصادی غرب می داند، به ویژه اگر بتواند از تجارت با آسیای مرکزی به عنوان مبنایی برای تعامل عمیق تر با ابرقدرت های اقتصادی هند و چین استفاده کند. هند قبلاً برای مشارکت با ایران در تجارت با آسیای مرکزی ابراز علاقه کرده است.
کالاهای هندی بدون سفر از طریق رقبای چین و پاکستان نمی توانند از طریق زمینی به بازارهای آسیای مرکزی برسند، بنابراین هند به بندر چابهار ایران به عنوان یک مسیر دسترسی بالقوه روی آورده است. فاز اول این مشارکت در سال ۲۰۱۷ با سرمایه گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری هند در این بندر راه اندازی شد.
هند به عنوان یک شریک تجاری جذاب برای ایران، همچنین جاده ای را از طریق چابهار ساخته است که این بندر را به افغانستان و به مسیرهای تجاری از جمله ازبکستان متصل می کند. تجارت بین هند و افغانستان پیش از آنکه طالبان در سال ۲۰۲۱ قدرت را در دست گیرند، در امتداد این مسیر تجاری جدید آغاز شده بود. در همین راستا، فرصت‌هایی برای استفاده از مسیرهای تجاری مهم افغانستان به منظور تعامل با آسیای مرکزی برای هند و ایران باقی مانده است.
علاوه بر هند، ایران مایل است تا به افزایش تعامل خود با چین، برای مقابله با تحریم ها و فشارهای غرب ادامه دهد و آسیای مرکزی راهی برای تعامل بیشتر ارائه می دهد. آسیای مرکزی بیش از ۲۰۰۰ مایل مرز با چین دارد و منطقه ای است که انتظار می رود تجارت چین در آن گسترش یابد.
این کشور توانسته است گام های مهمی در تعامل اقتصادی خود با تاجیکستان و ازبکستان بردارد. ایران به طور مشابه در تجارت خود با ازبکستان پیشرفت هایی داشته است. علیرغم اعمال مجدد تحریم ها توسط دولت ترامپ، در سال ۲۰۱۸ تجارت دوجانبه بین ایران و ازبکستان ۴۰ درصد رشد کرده است. در ژانویه ۲۰۲۱، ازبکستان و ایران با امضای توافقنامه ای که به ازبکستان اجازه دسترسی به بندر چابهار ایران را می دهد، روابط اقتصادی خود را تقویت کردند.
در پایان می توان گفت که از آنجایی که ایران به دنبال گشایش های رشد اقتصادی است، ادغام با آسیای مرکزی فرصت های قانع کننده ای را ارائه می دهد.
نظر شما