توحید ورستان؛ بازار: افغانستان در دهه‌های اخیر شاهد درگیری‌های داخلی و مداخله خارجی‌های بوده که باعث شده که جزو فقیرترین کشورهای جهان است. براساس داده‌های رسمی اکثر جمعیت این کشور در فقر مطلق زندگی میکنند، بطوریکه افغانستان اولین کشور جهان در دریافت کمک‌های خارجی است. در ماه‌های اخیر نیز برآمدن دوباره طالبان و بازیابی قدرت، این شرایط اقتصادی و سیاسی این کشور را تشدید کرده که البته تاثیرات منفی آن مانند مهاجرات افغان‌ها به سایر کشورها از جمله ایران قابل مشاهده است.
افغانستان و اقتصاد مواد مخدر
افغانستان بزرگترین کشت خشخاش در جهان بوده و بخش قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی آن به این محصول متکی است و در طول سال‌های بی ثباتی و جنگ در کشور، تعداد کشاورزان خشخاش به میلیون‌ها نفر رسید اما اخیر دولت طالبان کشت آن را ممنوع کرد. این ممنوعیت که در بحبوحه سقوط آزاد اقتصاد افغانستان و کمبود نقدینگی صورت می‌گیرد، ترس از معیشت و ناامنی غذایی را برانگیخته است. همزمان، این تصمیم با ستایش جامعه جهانی روبرو شده که خواستار کنترل مواد مخدر از سوی طالبان شد. البته از زمان بازیابی قدرت، این گروه به امید به رسمیت شناختن جامعه بین المللی و کاهش تحریم‌ها سعی در اصلاح تصویر خود داشت.
از دهه ۱۹۹۰، افغانستان به بزرگترین تولید کننده تریاک در جهان تبدیل شد. این روند در دهه ۱۹۸۰ به دلیل عوامل سیاسی، ژئواستراتژیک، اقتصادی و عمدتاً فقدان حکمرانی مؤثر و زوال زیرساخت‌های اقتصادی و کشاورزی به دلیل جنگ داخلی آغاز شد. بنابراین، کشاورزی روستایی خشخاش به یک گزینه معیشت مناسب تبدیل شد.
قبل از جنگ داخلی که در سال ۱۹۷۹ آغاز شد، دولت افغانستان با اجرای ممنوعیت تولید تریاک به دلیل در دسترس نبودن منابع دست و پنجه نرم می‌کرد. مانند سایر درگیری‌ها، تولید و تجارت غیرقانونی مواد مخدر به گزینه‌ای سودآور برای گروه‌های جنگجو برای تأمین مالی تسلیحات با شروع جنگ تبدیل شد.
پس از خروج اتحاد جماهیر شوروی از افغانستان در دهه ۱۹۹۰، طالبان کنترل اکثر مناطق این کشور را به دست گرفتند. بیشتر حمایت‌های مالی جناح های مبارز نابود شد و آنها به کشت تریاک روی آورد چون منابع کافی برای محصولات کشاورزی نظیر گندم و عدم هماهنگی برای منابع موجود وجود نداشت. البته زمانی که طالبان کنترل را به دست گرفتند، در سال ۱۹۹۴ تجارت مواد مخدر را ممنوع کردند.
طالبان در سال ۱۹۹۹ به کشاورزان دستور داد تا محصولات خشخاش خود را به میزان یک سوم کاهش دهند و در سال ۲۰۰۰ ممنوعیت کاملی را به دلایل مذهبی اعمال کردند که با موفقیت اجرا شد. با این حال، این ممنوعیت به دلیل تهاجم ایالات متحده که در سال ۲۰۰۱ طالبان را سرنگون کرد، کوتاه مدت بود.
با بی‌ثباتی مداوم و شورش طالبان، تولید تریاک به طور قابل توجهی افزایش یافت و به اولین اوج خود در سال ۲۰۰۷ رسید. علیرغم ممنوعیت قبلی، طالبان تا حدی فعالیت‌های خود را با کمک مالی تامین کرد. محصولات تریاک سالانه حداقل ۱.۸ میلیارد دلار در افغانستان تولید میکنند و استراتژی طالبان در مورد جایگزین‌های درآمدی به جای این محصولات پرسود هنوز نامشخص است.
سقوط اقتصادی پس از تسلط طالبان
هنگامی که ایالات متحده خروج خود را از افغانستان کامل کرد، طالبان در اوت ۲۰۲۱ کابل پایتخت را به تصرف خود درآورد که منجر به بیرون کشیدن بودجه بین المللی از افغانستان شد، وجوهی که کشور شدیدا به آنها وابسته بود و اکثر خدمات عمومی اساسی مانند آموزش، مراقبت‌های بهداشتی، کمک‌های غذایی، انرژی، سرپناه و بهداشت را پوشش می‌داد.
تحریم‌ها علیه افغانستان اعمال شد و دارایی‌های این کشور در خارج از کشور به ارزش ۹.۵ میلیارد دلار مسدود شد، زیرا جامعه جهانی تمایلی به به رسمیت شناختن حکومت طالبان نداشت. این امر باعث شد تا خدمات دولتی و مشاغل در بخش‌های دولتی و خصوصی از بین برود و به سقوط بیشتر اقتصاد افغانستان کمک کند. سازمان ملل حتی قبل از تسلط طالبان نسبت به سقوط اقتصادی هشدار داده بود.
علاوه بر این، صعود طالبان به قدرت باعث شد که کارمندان و متخصصان ماهر از این کشور گریختند، در حالی که سقوط اقتصادی باعث گرسنگی کسانی شد که باقی مانده بودند. به دلیل کمبود پول نقد یافتن شغل به طور فزاینده‌ای دشوار است چون دیگر حقوق پرداخت نمی‌شود. در همین حال، قیمت مواد غذایی به شدت افزایش یافت و افغانستان یکی از بدترین خشکسالی‌های خود را در سال ۲۰۲۱ تحمل کرده است.
ناامنی غذایی در مناطق روستایی تشدید شده و تنظیمات مشابه به طور فزاینده‌ای در مناطق شهری که طبقه متوسط در آن زندگی میکنند قابل مشاهده است، بسیاری از آنها برای خرید مواد غذایی به فروش وسایل خود متوسل می‌شوند. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، حدود ۲۳ میلیون نفر به شدت با کمبود مواد غذایی در افغانستان دست و پنجه نرم میکنند.
در دسامبر ۲۰۲۱، فیلیپو گراندی، کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، از خطر افزایش مهاجرت هشدار داد و خواستار کمک اقتصادی شد. در اواخر همان ماه، شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که در صورت ارائه مستقیم، با دور زدن طالبان، تحریم‌های سازمان ملل را به دلایل بشردوستانه استثناء می‌کند. دولت طالبان عمدتاً از این امر پیروی کرده و اجازه ارائه مستقیم کمک را داده است.
ایران و بسترهای همکاری
در این میان ایران به عنوان همسایه افغانستان که به نوعی همیشه و در شرایط دشوار، در کنار کابل بوده است ظرفیت و پتانسیل بالایی در خروج افغانستان از فاجعه احتمالی اقتصادی در آینده دارد.
البته برخلاف شرایط بغرنج اقتصادی، این کشور دارای ثروت زیرزمینی است، چون افغانستان به عنوان یکی از کشورهای دارا از نظر ذخایر معدنی است که از ۱ تا ۳ تریلیون دلار ارزش آن برآورد می‌شود. دومین معدن مس بزرگ جهان (عینک) در این کشور قرار دارد و یا وجود ماده باارزش لیتیوم که در باتری خودروهای برقی و لپ‌تاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد، نمونه‌ای از این ثروت خدادادی است. اخیرا نیز طالبان اعلام کرد که استخراج نفت در شمال افغانستان را شروع خواهد کرد.
ایران به عنوان کشوری که سابقه دیرینه در بخش نفت و معدن دارد میتواند تجربه خود را در اختیار دولت افغانستان قرار دهد و حتی کمک کند تا صادرات مواد معدنی افغانستان از طریق بنادر جنوبی ایران صورت بگیرد. همچنین ایران میتواند از معادن افغانستان در بخش تامین خوراک بهره برد، برای نمونه توسعه معادن افغانستان بر اقتصاد ایران تاثیر دارد و از منابع معدنی آن برای مثال در مورد سنگ آهن که ایران برای آن دچار کمبود هست، استفاده کند.
یکی دیگر از مزایای افغانستان، موقعیت ژئوپلتیکی آن است که میتواند زمینه مناسبی برای همکاری تهران-کابل باشد. برای نمونه ایران میتواند در صورت توافق با دولت جدید افغانستان و اطمینان از مسائل امنیتی، خطوط گاز خود را پس از عبور از افغانستان و تاجیکستان به چین که خواهان آن است، برساند. از سویی افغانستان میتواند علاوه بر تامین انرژی خود از این خط لوله، از طریق ترازیت درآمدزایی کند. البته این موضوع علاوه بر ایران و افغانستان بر تاجیکستان نیز تاثیرگذار است، از همین روی چنین خط لوله‌ای میتواند زمینه گسترش روابط سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان شود.
همچنین دو کشور میتوانند در موضوع همکاری ریلی با یکدیگرمذاکره کنند. هرچند در حال حاضر احداث راه آهن خواف- هرات یک موفقیت برای ایران محسوب می‌شود که در صورت تداوم و ادامه آن میتواند نقش ایران در تجارت جهانی آینده را پرنگ کند. چون این راه آهن میتواند جز اصلی و ابتدایی پروژه ۲ میلیارد دلاری «کریدور خط آهن پنج کشور» باشد؛ کریدوری که درصورت احداث با عبور از چین، قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران به ترکیه خواهد رسید و به نوعی شرق را به غرب متصل می‌کند.
دیگر جنبه اهمیت احداث راه آهن خواف- هرات میتواند مشارکت ایران در پروژه ۴ میلیارد دلاری ترانس افغان باشد که قرار است چهار کشور پاکستان، افغانستان، ترکمنستان و ازبکستان را به یکدیگر متصل کند. اگر ایران بتواند این راه آهن را تا مزار شریف ادامه دهد در آن صورت زمینه برای ترازیت کالاهای ایرانی به آسیای میانه فراهم می‌شود.
همانطور که در بالا اشاره شد کشور افغانستان در حال حاضر با ناامنی غذایی روبه رو است که با توجه به مسافت اندک با شهرهای بزرگ ایران مانند مشهد، می‌توان در مبادله کالاهای مصرفی آنها برنامه‌ریزی کرد. بنابراین این بازار نیز میتواند بستر همکاری مناسبی بین دو کشور باشد بویژه آنکه بیشتر کالاهای صاداتی ایران به افغانستان شامل مواد غذایی و سوخت است که هر دو ارتباط تنگاتنگی با معیشت مردم دارد.
توطئه سعودی‌ها
همانطور که اشاره شد ایران و افغانستان دارای ظرفیت بالایی در همکاری دوجانبه دارند، اما رقابت سعودی‌ها در افغانستان میتواند در این موضوع تاثیرگذار باشد. بطوریکه برخی از کارشناسان باور دارند که اگر ایران خوب بازی نکند، برخی از کشورهای عربی خلیج فارس و ایالات متحده آمریکا برای تضعیف تهران و منحرف کردن توجه آن از عراق و سایرین، تلاش میکنند تا از طالبان حمایت مالی کنند.
البته در چند سال گذشته از زمانی که هم عربستان سعودی و هم برخی از مقامات دولت ترامپ مانند جان بولتون، مشاور سابق امنیت ملی، با ایده تلاش برای ایجاد تنش با ایران را بازی می‌کردند، خیلی متغیرها تغییر کرده است.
طالبان اخیر تلاش کرده‌اند تا به همسایگان افغانستان اطمینان دهند که به دنبال همکاری هستند و از ستیزه‌جویان فراتر از مرزهای کشورشان حمایت نخواهند کرد. همچنین اولین کشوری بود که میزبان نشست طالبان و دولت افغانستان بود که با بیانیه مشترک خواستار حل و فصل سیاسی مسالمت آمیز و اعلام اینکه «جنگ راه حل نیست» پایان یافت.
نتیجه
در مجموع، شرایط اقتصادی افغانستان براساس داده‌ها و مشاهدات اصلا مناسب نیست، بنابراین طالبان تمام تلاش خود را خواهد کرد تا با تامین معیشت مردم مشروعیت خود را حفظ کند. در این میان ناگزیر به استفاده و همکاری با کشورهای همسایه مانند ایران است. همچنین طالبان به خوبی دریافته است که اگر کارت بازی دیگران در برابر ایران باشند، هیچ عایدی جز تعمیق بحران اقتصادی نخواهد داشت.
نظر شما