تهمینه غمخوار؛ بازار: یک بحث علمی برای پیش بینی سیاست خارجی ترکیه پس از اردوغان در حال رشد است. شکی نیست که چنین تحقیقی تمرین مفیدی برای ارزیابی تعهدات بلندمدت ترکیه در برابر اولویت های حزب عدالت و توسعه (AKP) است. با این حال، آخرین تحولات نشان می‌دهد که اردوغان ممکن است از قبل، شروع به اجرای برخی از سیاست‌ها مانند ملایمت در انتقاد از اسرائیل و گشایش در خلیج فارس کرده باشد که پیش‌بینی می‌شد در دوران پس از اردوغان اجرایی شود.
در چشم‌انداز بلندمدت، روابط ترکیه و ایران مدت‌هاست توسط محرک‌های ژئوپلیتیکی شکل گرفته که باعث می‌شود هر دو بازیگر نه به عنوان دوست و نه دشمن، بلکه رقیب باشند. با این وجود، انگیزه رقابت باید از نزدیک مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد، زیرا رقابت تلخ ترکیه با ایران در اواسط دهه ۱۹۹۰، یک دهه بعد به یک رقابت خوش خیم با ظهور اردوغان تبدیل شد.
تشخیص ماهیت بین حزب عدالت و توسعه اردوغان و حکومت ایران تعجب آور نبود، زیرا اسلام گرایی سیاسی نوپا در ترکیه به طور قابل توجهی توسط گزارشهای فرهنگی از موسیقی مذهبی گرفته تا اجرای دراماتورژیک شکل و از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ الهام گرفت.
پس از گذشت سالها از شکل گیری این رابطه، کمک آنکارا به ایران در مواجهه با تحریم‌های بین‌المللی، در واقع یک انحراف اساسی از نقش سنتی ترکیه به‌عنوان متحد ناتو بود که نشان دهنده تغییر جهت به سوی اتحاد «ضدسیستمی» با تهران بود. با این حال، مسیر جنگ داخلی سوریه، محدودیت‌های همکاری ترکیه و ایران را آشکار کرد.
افزایش سیاست هویت فرقه ای این کشور را در اردوگاه های متضاد قرار داد. از این رو، آونگ نه تنها در سوریه، بلکه در عراق نیز از رقابتی خوش خیم به رقابتی تلخ عمدتاً به دلیل سیاست های بحث برانگیز دولت ترامپ تبدیل شد. در حقیقت، روابط ایران و ترکیه در دو دهه گذشته با الگوهای تکراری دوستی و دشمنی همراه بوده است.
علیرغم اولویت‌های متفاوت سیاست خارجی و منافع متضاد، دو قدرت منطقه‌ای ایران و ترکیه موفق شده‌اند روابط خود را با رسیدگی به مسائل ژئوپلیتیکی و اقتصادی جدا از یکدیگر ترسیم کنند
علیرغم اولویت‌های متفاوت سیاست خارجی و منافع متضاد، دو قدرت منطقه‌ای موفق شده‌اند روابط خود را با رسیدگی به مسائل ژئوپلیتیکی و اقتصادی جدا از یکدیگر ترسیم کنند. بر همین اساس، انتظار می رود که از زمان قدرت گرفتن ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران و با توجه به رویکرد دولت وی در تعامل با همسایگان، این استراتژی تقسیم بندی برای تعیین مسیر آینده روابط دوجانبه ادامه یابد.
در همین راستا، مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در تاریخ ۱۵ نوامبر ۲۰۲۱ با رئیسی و حسین امیرعبداللهیان همتای ایرانی خود در تهران دیدار و در مورد روابط اقتصادی، نگرانی ها در مورد مرز مشترک و تحولات جاری در منطقه بحث و تبادل نظر کرد.
وزیر امور خارجه ترکیه در نشست خبری مشترک با امیرعبداللهیان از تمایل دو کشور برای کار بر روی «نقشه راه برای همکاری بلندمدت همه جانبه» به پیشنهاد ایران صحبت کرد. دو هفته بعد، در ۲۹ نوامبر ۲۰۲۱، روسای جمهور ایران و ترکیه برای اولین بار در حاشیه پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی که در ترکمنستان برگزار شد، با یکدیگر دیدار کردند.
در این دیدار، دو کشور یادداشتی در خصوص بهبود همه جانبه روابط دوجانبه امضا کرده و توافق کردند که هفتمین نشست شورای همکاری در سطح عالی در سفر بعدی رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به تهران برگزار شود.
این موضوع نشان می دهد که با روی کار آمدن رئیسی در ایران، این امید ایجاد شده که فصل جدیدی در روابط ایران و ترکیه گشوده شود. این سیاست رئیس جمهور و الویت قرار دادن روابط با همسایگان با هدف کاهش تنش بین ایران و نزدیک ترین کشورهای همسایه آن، مانند عربستان سعودی و امارات شکل گرفته است.
در حالی که به نظر می رسد ایران و ترکیه در حال آشتی کردن اختلافات خود و ایجاد پیوندهای قوی هستند، واقعیت هایی که جهت و پویایی آینده روابط دوجانبه را تعیین می کند بسیار پیچیده تر است
در همین حال، اردوغان نیز به عنوان بخشی از اقدامات تهاجمی چاپلوسانه و فریبنده منطقه ای، در حال بازیابی روابط با مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی است. در حالی که به نظر می رسد ایران و ترکیه در حال آشتی کردن اختلافات خود و ایجاد پیوندهای قوی هستند، واقعیت هایی که جهت و پویایی آینده روابط دوجانبه را تعیین می کند بسیار پیچیده تر است.
روابط ترکیه و ایران در طول سالیان گذشته
به طور کلی، روابط ایران و ترکیه در دو دهه گذشته را می توان به چهار مرحله اصلی تقسیم کرد:
در مرحله اول (۲۰۱۰-۲۰۰۱)، دوستی تهران و آنکارا با تعدادی از تحولات، مانند جنگ ایالات متحده در افغانستان، نقش میانجی ترکیه در پرونده هسته ای ایران و حادثه ناوگان کشتی کمک رسانی ماوی مرمره در سال ۲۰۱۰ تقویت شد. برای اینکه این دو کشور به طور آشکار با هم هماهنگ شوند.
در مرحله دوم (۲۰۱۵-۲۰۱۱)، الگوهای روابط دوستانه دوجانبه جای خود را به دوره رقابت شدید ژئوپلیتیکی داد که بیشتر به دلیل خیزش‌های اعراب در سال ۲۰۱۱ و جنگ داخلی سوریه متعاقب آن بود.
در مرحله سوم (۲۰۱۷-۲۰۱۶)، روابط در نتیجه مخالفت ایران با کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ در ترکیه، محکومیت متقابل تصویب همه پرسی بحث برانگیز استقلال توسط دولت اقلیم کردستان عراق در سال ۲۰۱۷ و تشکیل روند صلح آستانه در سوریه
در مرحله چهارم (۲۰۱۸ تا کنون)، روابط دو کشور عمدتاً به دلیل تنش‌های سوریه، عراق و قفقاز جنوبی، میان هم همکاری و هم درگیری در نوسان بوده است. بنابراین، سوریه همچنان محل اختلاف است زیرا سرنوشت شمال غربی استان ادلب نامشخص است.
حملات نظامی ترکیه در آخرین پایگاه اصلی شورشیان ادلب از اکتبر ۲۰۱۷، الگوهای رقابت بین ایران و ترکیه را تقویت کرده است. شبه نظامیان مورد حمایت ایران در اواخر فوریه و مارس ۲۰۲۰ در استان ادلب با نیروهای تحت حمایت آنکارا درگیر شدند. اگرچه وضعیت در سوریه به یک درگیری منجمد تبدیل شده، اما تعادل ناپایدار در ادلب این استان را به یک جعبه چوبی تبدیل کرده است. علاوه بر این، شمال عراق، به ویژه منطقه مورد مناقشه سنجار، همچنان کانون رقابت ژئوپلیتیکی عظیم بین بازیگران خارجی، به ویژه بین ایران و ترکیه است.
در سنجار، ایران از نیروهای نیابتی شیعه خود برای تثبیت حضور نظامی خود استفاده می کند، در حالی که ترکیه به دنبال این است که حزب کارگران کردستان که توسط ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ترکیه به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شده و شبه نظامیان مورد حمایت ایران از منطقه مورد مناقشه خارج شود.
در قفقاز جنوبی، جایی که به دلیل جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، وضعیت موجود به نفع ترکیه و آذربایجان تغییر کرد، هر دو کشور ایران و ترکیه برای دستیابی به سود اقتصادی و ژئوپلیتیکی بیشتر با یکدیگر رقابت می کنند. به عنوان پیامد مستقیم درگیری بین آذربایجان و ارمنستان در سال ۲۰۲۰، ایران فضای محدودی برای مانورهای ژئوپلیتیکی در شمال مرز خود دارد، در حالی که ترکیه یک کریدور زمینی را به دست آورده است که آذربایجان را به نخجوان به ضرر منافع منطقه ای ایران متصل می کند.
در حوزه روابط اقتصادی ایران و ترکیه، اگرچه حجم تجارت از هدف ۳۰ میلیارد دلاری بسیار عقب تر است و این حجم به رقم ناچیز ۳.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسید، اما واقعیت این است که استراتژی تقسیم‌بندی به دو کشور کمک کرده است تا دو کشور مبادلات تجاری را توسعه دهند
علیرغم وضعیت پرنوسان در سه منطقه درگیری که در بالا ذکر شد، استراتژی تقسیم‌بندی روابط مختلف میان دو کشور همچنان وجود دارد؛ به عبارت دیگر، وضعیت کنونی روابط تهران و آنکارا را می‌توان نوعی همکاری متضاد توصیف کرد که مسائل اقتصادی و رقابت‌های ژئوپلیتیکی به‌عنوان یک اصل راهنما عمل کرده و از سرریز شدن برخی اختلافات به نفع حوزه‌های همکاری دوجانبه جلوگیری می‌کند.
در حوزه روابط اقتصادی ایران و ترکیه، اگرچه حجم تجارت از هدف ۳۰ میلیارد دلاری بسیار عقب تر است و این حجم به رقم ناچیز ۳.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسید، اما واقعیت این است که استراتژی تقسیم‌بندی به دو کشور کمک کرده است تا دو کشور مبادلات تجاری را توسعه دهند. البته، در شرایط همه‌گیری، روابط تجاری دو کشور تا حدی تحت تأثیر قرار گرفت، اما هر دو توانستند تا تداوم این روابط را مدیریت کنند. رابطه ای که نه توسط یک مشارکت استراتژیک بادوام، بلکه توسط عمل گرایی کوتاه مدت و یک سیاست واقعی هدایت می شود.
با این وجود، در حالی که تقسیم بندی احتمالاً روابط دوجانبه بین ایران و ترکیه را حداقل برای آینده قابل پیش بینی تنظیم می کند، دوام و موفقیت این استراتژی هنوز در آزمون زمان مقاومت نکرده است. به عبارت دیگر، تنها به این دلیل که ایران و ترکیه موفق شده‌اند بر اساس اصل تقسیم‌بندی در روابط دوجانبه عمل کنند، این لزوماً به این معنا نیست که فهرست اختلاف نظرها بر سر غنایم منطقه‌ای کاهش یافته است.
حفظ استراتژی تقسیم بندی در عین اختلافات ژئوپلیتیکی
این مسئله که استراتژی تقسیم بندی موفق می شود، به نتیجه تنش زدایی بین ایران_ترکیه و امارات_عربستان سعودی نیز بستگی دارد.چهار دور گفتگو از آوریل ۲۰۲۱ در بغداد در جهت کاهش تنش‌های ژانویه ۲۰۱۶، آغاز شد. در جدیدترین نشانه نزدیکی ترکیه و امارات، اردوغان و ولیعهد امارات، شیخ محمد بن زاید، در ۲۹ نوامبر ۲۰۲۱ در آنکارا ملاقات کرده و چندین قرارداد همکاری و سرمایه گذاری را امضا کردند. به همین ترتیب، نشانه دیگری از تنش زدایی بین تهران و ابوظبی این است که طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی امارات، در اوایل دسامبر ۲۰۲۱ با مقامات عالی رتبه ایران در تهران دیدار کرد.
ژست‌های آشتی‌جویانه ایران_ترکیه و امارات_عربستان سعودی به این معنی است که به نظر می‌رسد منطقه شاهد نزدیکی عمودی است، زیرا روابط مجدد تهران و آنکارا با کشورهای عربی خلیج فارس به کاهش فشار خاورمیانه، به‌ویژه منطقه خلیج فارس کمک می‌کند. با این وجود، این موضوع بدان معنا نیست که تنش ها در خاورمیانه فروکش کرده است.
در حالی که ترکیه، ایران را تامین کننده قابل اعتماد انرژی مورد نیاز خود می داند، به دنبال افزایش همکاری با تهران است و برنامه‌هایی را برای تقویت همکاری‌های اقتصادی با تهران در زمینه‌های مختلف طراحی کرده است
برجستگی این استدلال این است که همانطور که ایران و ترکیه هر دو به دنبال دفن تنشها با همسایگان عرب خلیج فارس خود هستند، احتمالاً رقابت های منطقه ای آنها مجددا داغ می شود. این موضوع صرفاً به این دلیل است که اثرات بالقوه کاهش فشار ناشی از تنش زدایی تهران_ریاض ممکن است منجر به تشدید بیشتر رقابت ژئوپلیتیکی بین تهران و آنکارا در جایی دیگر در منطقه شود.
با این حال، باید دید که آیا مذاکرات ایران و عربستان به مسیر فوق الذکر منتهی خواهد شد یا خیر. همچنین، نتیجه مذاکرات ایران و ترکیه با امارات و عربستان سعودی پیامدهای مهمی بر روابط دوجانبه آنها خواهد داشت.
در حالی که ایران و ترکیه ممکن است اختلافات ژئوپلیتیکی بسیار زیادی داشته باشند، انتظار می رود که هر دو استراتژی تقسیم بندی خود را حفظ کنند تا اختلافات منافع در سطح منطقه آسیب جبران ناپذیری به هسته روابط دوجانبه وارد نکند
عامل مهم دیگری که به روابط ترکیه و ایران لایه پیچیدگی بیشتری می‌افزاید، تصمیم دولت جو بایدن برای کاهش ردپای نظامی ایالات متحده در منطقه است. با توجه به اینکه ایالات متحده به سیاست «تعادل فراساحلی» بازگشته است و خاورمیانه و شمال آفریقا قدرتی با قابلیت نظم دهی ندارند، احتمال نفوذ بیشتر ترکیه و ایران در مناطق درگیری افزایش می‌یابد.
علاوه بر آن، در حالی که ایران و ترکیه ممکن است اختلافات ژئوپلیتیکی بسیار زیادی داشته باشند، انتظار می رود که هر دو استراتژی تقسیم بندی خود را حفظ کنند تا اختلافات منافع در سطح منطقه آسیب جبران ناپذیری به هسته روابط دوجانبه وارد نکند.
بر همین اساس، مقامات دو کشور اعلام کرده اند که در حالی که ترکیه، ایران را تامین کننده قابل اعتماد انرژی مورد نیاز خود می داند، به دنبال افزایش همکاری با تهران است و برنامه‌هایی را برای تقویت همکاری‌های اقتصادی با تهران در زمینه‌های مختلف طراحی کرده است، تهران نیز معتقد است که دو کشور از پتانسیل گسترش همکاری‌ها در موضوعات دو جانبه و منطقه‌ای برخوردارند. همچنین، ایران از برقراری صلح و ثبات پایدار در منطقه حمایت کرده در حالی که از برنامه‌های همکاری راهبردی با آنکارا استقبال می‌کند.
بنابراین، این امیدواری وجود دارد تا با توسعه مکانیزم های مشترک، موانع تجاری موجود بین دو کشور به سرعت برطرف شود.
نظر شما