بازار؛ وحید پورتجریشی: با افزایش دامنه درگیری ها و آتش جنگ در اوکراین، بسیاری از معادلات و مناسبات منطقه ای و فرامنطقه ای در جهان رو به تغییر هستند. علاوه بر موارد جاری در تنش های شدید و بی سابقه میان مسکو و غرب پس از فروپاشی شوروی، اکنون با شکل گیری کمپین های گسترده علیه روسیه و حمله نظامی این کشور به اوکراین، حتی شاهد بر هم خوردن و بازچینش احتمالی مسیرهای ترانزیتی میان شرق و غرب هستیم.
در این میان، شاخه های شمالی و میانی طرح بزرگ یک کمربند - یک راه چین از جمله مواردی است که طی روزهای گذشته، بحث و گمان های بی شماری در خصوص آن مطرح شده است. همانطور که می دانیم، این دو شاخه دقیقا از قزاقستان به سمت روسیه و جمهوری آذربایجان در غرب دریای خزر و سپس راهی اروپا خواهند شد.
با احتساب تحریم های اعمال شده علیه روسیه، در حقیقت شاخه شمالی عبوری از خاک این کشور در عمل تعطیل شده و تنها شاخه میانی یعنی بخش عبوری از جمهوری آذربایجان و گرجستان که متهی به دریای سیاه خواهد شد، به همراه شاخه جنوبی عبوری آن یعنی ایران به سمت ترکیه، دو مسیر باقیمانده فعال برای ترانزیت کالاهای چینی به اروپا و بالعکس محسوب می شوند.
مشکل شاخه میانی
همانطور که در نقشه بالا نیز ملاحظه می فرمایید، شاخه میانی باید از مسیر بندر باکو در شرق جمهوری آذربایجان به بندر باتومی در گرجستان متصل شود. اما مشکل اینجاست که در صورت افزایش دامنه جنگ و پیوستن دیگر کشورهای متحد دو طرف به میدان، گرجستان و جمهوری آذربایجان به دلیل تمایل آشکار و پیوندهای نظامی خود با ایالات متحده، تا حد زیادی در معرض تهدید قرار داشته و مسیرهای عبوری از این دو کشور امن نخواهند بود.
به عنوان مثال، تنها در مورد جمهوی آذربایجان باید گفت که آمریکا سه پایگاه اصلی نظامی در این کشور دارد که عبارتند از: کوردامیر، ناسوسنی و گیولاخ که هر سه بر اساس توافق امضا شده میان باکو و واشنگتن، به صورت فعالانه در خاک جمهوری آذربایجان حضور دارند. بدیهی است در صورت ادامه جنگ، دستکم پایگاه های نظامی آمریکایی در این دو کشور در تیررس نظامیان روسیه قرار خواهد داشت.
شاخه جنوبی و چرایی تغییر مسیر آن
اما در خصوص شاخه جنوبی که از طریق ترکمنستان وارد خاک ایران شده و سپس با سیر بار به سمت ترکیه راهی استانبول و مرسین خواهد شد، باید گفت که این مسیر تا تا بخش عبوری از ایران در حال حاضر از امنیت بالایی برخوردار بوده و حفره امنیتی در آن مشاهده نمی شود. اما سوال اینجاست که آیا جنگ اوکراین دامان ترکیه را نیز خواهد گرفت یا خیر. برای فهم بهتر این موضوع، بهتر است نگاهی به نقشه این دریا بیندازیم:
نقشه بالا به خوبی نشان می دهد که ترکیه در بخش جنوبی دریای سیاه قرار گرفته است. ترکیه همچنین از اعضای ناتو و شرکای آمریکا محسوب شده که البته رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور این کشور روابط خوبی با ولادیمیر پوتین، همتای روسی خود نیز دارد.
اما آنچه در این میان نقش ترکیه را متمایز می کند، وجود تنگه «بسفر» است که از میان استانبول عبور کرده و نقطه جدایی آسیا از اروپا محسوب می شود. این تنگه در ضلع جنوبی خود به دریای مدیترانه و در بخش شمالی به دریای سیاه منتهی بوده و این دو دریا را به یکدیگر متصل می سازد.
طی سال های گذشته، هم ناو های جنگی روسیه از طریق بسفر به دریای مدیترانه گذر کرده اند و هم ناوهای جنگی آمریکا، بریتانیا و دیگر متحدین ناتو از آن برای ورود به دریای سیاه و برگزاری مانورهایی استفاده کردند که اتفاقا این مانورها را می توان به نقطه آغازین تنش های فزاینده میان روسیه و غرب طی دستکم دو سال گذشته دانست.
اما آنچه اکنون پیش روی ما قرار دارد، افزایش شعله های جنگ در اوکراین است که در صورت پیوستن کشورهای دیگر به این جنگ طی روزها یا هفته های آتی، قطعا تنگه بسفر به استراتژیک ترین گذرگاه آبی در منطقه تبدیل خواهد شد که در آن صورت، امکان بی طرف ماندن ترکیه در این جنگ وجود نخواهد داشت. در صورتیکه آنکارا به عنوان عضوی از ناتو، به کشتی های جنگی هم پیمانان خود (بر اساس اسانامه ناتو و تاکید آن بر لزوم مشارکت اعضا در جنگ علیه این پیمان نظامی) اجازه عبور از تنگه و ورود به آب های دریای سیاه را بدهد، قطعا با روسیه درگیر خواهد شد. اما در صورتیکه بخواهد از این امر استنکاف کند نیز خلاف مقررات و رویه ناتو عمل کرده که در این صورت با تحریم های گسترده و ابزرا تنبیهی احتمالی دیگر روبرو خواهد شد.
با این حساب، ترکیه نیز در صورت بالا گرفتن شدت درگیری در اوکراین، به هیچ عنوان مسیر امنی برای ترانزیت کالاهای چینی به اروپا به حساب نیامده و به نوعی، بیشترین خطر ناشی از جنگ در اوکراین در انتظار آنکارا خواهد بود.
فرصت طلایی ایران برای توسعه ترانزیت
علاوه بر فرصت های پیش روی ایران برای افزایش صادرات گاز به اروپا در پی غیاب شرکت های بزرگ روسی مانند گاز پروم در بازار تشنه اروپا، با توجه به موارد ذکر شده در بالا، در حال حاضر، کشورمان امن ترین مسیر برای ترانزیت کالاهای چین به اروپا به حساب می آید.
اما تنها نکته موجود در این است که شاخه جنوبی این مسیر، با توجه به خطر نا امنی گسترده در شرق اروپا، باید به جای منتهی شدن به بنادر ترکیه، راهی بندر عباس، بندر امام و سایر بنادر ایران شده و از جنوب ایران به صورت دریایی رهسپار اروپا شود.
هزینه این مسیر احتمالی نیز بسیار معقول به نظر می رسد. چراکه به دلیل گستره عظیم عرض جغرافیایی چین، دولت این کشور، تنها بارهای نیمه شرقی خود را از طریق بنادر بزرگی همچون شانگهای به سمت اروپا ترانزیت کرده و بارهای نیمه غربی چین به دلیل طولانی بودن مسافت بین هاب های لجستیکی مهمی چون ارومچی تا بنادر چین، باید از طریق شرق این کشور و بر اساس نقشه راه یک کمربند - یک راه به سمت غرب ارسال شوند.
لذا به نظر می رسد در صورت به کارگیری دیپلماسی مناسب در وزارت خارجه و سایر نهادهای ذی ربط در ایران، اکنون بهترین زمان ممکن برای تغییر نقشه یک کمربند - یک راه به سمت مسیرهای ترانزیتی کشورمان بوده و شاید چنین فرصتی در آینده هیچگاه تکرار نشود.
نظر شما