بازار، گروه استانها: قنات یکی از شگفت انگیزترین و قدیمی‌ترین سازه‌های آبی دست ساز بشر بوده که از گذشته برای استخراج آب های زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک مورد استفاده قرار گرفته است. در شرایط بحران آبی استان خراسان جنوبی، ضرورت احیاء و مرمت قنات‌ها افزایش یافته و می‌توان آن را یار کمی چاه‌ها و رودخانه‌ها و کشاورزی معرفی کرد. کارشناسان تقویت سفره‌های زیرزمینی و دست‌یابی به منابع آبی بدون صرف انرژی را از مزایای احیای قنات معرفی و قاتل این قنوات را حفر چاه‌های عمیق در محدوده آنها اعلام می‌کنند.
در همین راستا با «اکبر محمدی»، مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی درباره اهمیت قنوات و نقش مؤثر آنها در توسعه اقتصادی کشاورزی خراسان جنوبی گفت‌وگو کردیم.
*تاریخچه قنوات استان به چه دورانی باز می‌گردد؟
تاریخچه قنوات استان مانند کل کشور آمار دقیقی ندارد و فرضیات آن را به ۳۰۰۰ سال قبل دانسته که معتقدیم بیش از این میزان است.
*در گذشته سهم قنات‌ها در آبیاری اراضی خراسان جنوبی چه مقدار بوده و اکنون چه مقدار است؟
در حدود ۵۰ سال پیش تمام آب مصرفی شامل کشاورزی، شرب، دام و بهداشت از قنوات و چشمه‌های استان تأمین می‌شد و در حال حاضر حدود ۲۵ درصد آب استحصالی کشاورزی در سطح استان از قنوات تأمین می‌شود.
*در استان به طور کلی چند رشته قنات داریم؟
دراستان خراسان جنوبی طبق آخرین آمار شرکت آب منطقه‌ای استان ۶ هزار و ۹۴۷ رشته قنات داریم و بر اساس سامانه اطلاعات مکانی قنوات سازمان جهادکشاورزی تحت وب تاکنون ۷ هزار و ۵۰۰ رشته شناسایی شده است که پس از جمع بندی نهایی، مستندات آن برای بروزرسانی به شرکت آب منطقه‌ای ارسال خواهد شد.
*از این تعداد چه مقدار متروکه، چه مقدار احیا شده و چه مقدار در دست احیا است؟
از قنوات یاد شده حدود ۱۰ درصد متروکه و در مابقی نیز امسال ۳۰ تا ۱۰۰ درصد کاهش آبدهی را شاهد بوده‌ایم که به دلیل خشکسالی‌های طولانی مدت و هوابین بودن آنها است، ولی این به معنای فوت شدن قنوات نیست، زیرا پس از بارندگی، مجدد دبی آنها زیاد می‌شود.
قنوات هوابین به قنواتی گفته می‌شود که بر اثر بارندگی و سیلاب سطحی آب دهی می‌شوند و مابقی قنوات با تقویت سفره‌های آب زیرزمینی در دراز مدت آب دهی می‌شوند.
تا کنون بیش از سه هزار و ۵۱۷ رشته از قنوات استان حداقل در یک فاز عملیات احیاء و مرمت در آنها صورت گرفته که حدود یک هزار و ۷۲ کیلومتر را شامل می‌شود.
در سال جاری نیز ۸۴۰ میلیارد ریال اعتبار برای قنوات استان مصوب شده که اگر اعتبار نقدی بود حجمی معادل ۸۴ کیلومتر عملیاتی می‌شد ولی چون اعتبارات بصورت اوراق سه ساله است ۵۰درصد تعهدات محقق خواهد شد.
*از بین رفتن قنات ها چگونه است؟ و ترمیم و احیاء آنها چگونه انجام می‌شود؟
فوت قنات‌ها با حفر چاه عمیق در حریم آنها اتفاق می‌افتد و سطح سفره آب پایین می‌رود. راه‌های جلوگیری از آن ندادن مجوزهای حفر چاه از طریق شرکت آب منطقه‌ای است.
در مرمت و بازسازی قنوات، چنانچه طرح از آبخیز تا جالیز که شامل آبخیزداری بالادست قنوات توسط منابع طبیعی، مرمت قنوات، احداث استخر، انتقال آب و سامانه‌های نوین آبیاری توسط سازمان جهاد کشاورزی است، به‌درستی انجام شود، باعث تثبیت و افزایش بهره‌وری آب قنوات می‌شود.
*بودجه‌ها برای احیاء قنوات استان در چه حد است؟
اعتبارات امسال نسبت به سال قبل ۴ برابر مصوب شد ولی از آنجائیکه اوراق اسناد خزانه و سه ساله است، حجم عملیات اجرایی تا ۵۰ درصد کاهش دارد، که چنانچه نقدی باشد اثر بخشی فراوانی دارد و باتوجه به توان ضعیف مقنی‌های استان، نیاز به اعتبارات نقدی بیشتری است که میزان اعتبار مورد نیاز برای بازسازی حدود ۹۳۵ کیلومتر از قنوات استان در برنامه توسعه هفتم بالغ بر ۱۳۰۰ میلیارد تومان است.
پیگیری و مکاتبه لازم با معاونت آب و خاک وزرات در این خصوص همچنین تشکیل ستاد احیاء و مرمت قنات بصورت کشوری صورت پذیرفته است.
*آیا لایروبی و مرمت قنات‌ها صرفه اقتصادی دارد؟
مسلما این صرفه وجود دارد، چرا که مرمت قنوات باعث تثبیت آب قنات و در مواردی نیز باعث افزایش آبدهی و افزایش راندمان انتقال آب در کوره قنوات می‌شود. بهترین روش استحصال آب در مناطق کویری همین حفر قنوات بوده که ایرانیان از ۳۰۰۰ سال پیش آن را ابداع کرده‌اند و تمدنهای مبتنی بر قنوات از آن زمان‌ها پا گرفته و همچنان استوار هستند.
ضمنا در این سازه‌ها استحصال آب به صورت کاملاً ثقلی و بدون صرف انرژی است و حفظ قنوات به معنی حفظ حیات منطقه و کانون‌های جمعیتی آن است و با زوال قنوات، حیات منطقه و کانون‌های جمعیتی دچار تزلزل خواهد شد.
*دلیل اهمیت قنات در استان خراسان جنوبی را توضیح دهید؟
اهمیت آنها در این است که سازه های پایدار، هوشمند و بهترین الگوی سازگاری با کم آبی هستند که باعث تثبیت جمعیت روستاها و به خصوص مناطق مرزی و در نتیجه ایجاد امنیت کشور می‌شوند. قنات ها اغلب دارای آب با کیفیت بالا هستند که آب شرب انسان، دام و آب کشاورزی را تأمین می‌کنند. بدون صرف انرژی و کاملاً ثقلی آب را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهند، بنابراین مصون از حملات سایبری هستند. حفظ این سازه‌های کهن باعث ایجاد همدلی، به لحاظ اجتماعی، فرهنگی، معیشتی و اقتصادی در بین ساکنان روستا و مقدمه برقراری بقیه خدمات به روستاییان است.
*احیا قنوات چه نقشی در توسعه اقتصادی بخش کشاورزی دارد؟
بر اساس سند معیشتی تنظیم شده از ۵۰ رشته قنات استان مشخص شد که احیاء و مرمت قنوات و بهبود کیفی و کمی این سازه‌ها باعث رونق اقتصادی، ماندگاری جمعیت، مهاجرپذیری و تولید بیشتر محصولات کشاورزی و صنایع دیگر شده و درآمد مردم را بهبود داده است.
*نمونه احیاء قنات در استان و تأثیر آن رو بفرمایید؟
سند معیشتی تعدادی از قنوات در مدیریت آب و خاک سازمان جهادکشاورزی آماده است و احیاء الگویی بسیار موفق، قنات روستای فریز از شهرستان خوسف است که به‌صورت محرابی با قابلیت بازدید گردشگران و علاقمندان به قنوات را به‌طول ۱۵۰ متر دارد. عملیات محرابی در طول ۵۰۰ متر اجرا شده است و دبی قنات از ۵ لیتر در ثانیه قبل از بازسازی، به ۱۲ لیتر در ثانیه بعد از بازسازی، افزایش یافته است.
*راه اصلی نجات قنات‌ها چیست؟ و چه مقدار زمان صرف احیاء و آبدار شدن قنوات می‌شود؟
خشکسالی برای قنوات هم یک تهدید و هم یک فرصت است، چرا که بسیاری از قنوات که به هر دلیل از جمله عدم توجه مالکین در حال مخروبه شدن هستند مرمت و بازسازی می‌شوند و اجرای سازه‌های آبخیز بالادست، کمک به تثبیت و دوام قنوات در خشکسالی‌ها می‌شود، که این مهمترین اقدام برای ماندگاری قنوات خواهد بود. همچنین جلوگیری از حفر چاه‌ها و عدم تعرض به حریم قنوات و نگهداری این سازه‌های پایدار توسط خبرگان محلی و مشارکت مردم نیز تأثیر بسزایی در حفظ این سازه‌های هوشمند و کهن خواهد داشت.
*با احیاء قنات‌ها چه مقدار از مشکلات روستائیان در بخش دامپروری و کشاورزی رفع می‌شود؟
با استناد به سند معیشتی قنوات بیشترین مشکل موجود در روستاها که شامل کشاورزی و دامپروری است با تثبیت قنوات تا حد زیادی مرتفع می‌شود.
نظر شما