بازار؛ گروه استانها: یکی از دستاوردهای فرهنگی و فنی بشر در مناطق خشک استحصال آب‌های زیرزمینی از طریق قنات است. به اذعان برخی از متفکرین این شیوه از تولید از ابداعات ایرانیان است و می‌توان اذعان کرد ۸۰ درصد از فعالیت‌های مردم ایران بر پایه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی است که قنات سهم بسزایی از این میان را داراست.
قنات یا کاریز راه‌آب یا کانالی است که در زیرزمین حفرشده، تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان یابد. این جوی یا کانال در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد قنات‌ها به‌منظور هدایت آب و مدیریت آن برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شوند. این کانال قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد.
به‌منظور آشنایی با کارکرد قنات‌ها و اتفاقاتی که در طی سال‌های گذشته برای این شریان‌های حیاتی در خراسان رضوی افتاده است با جعفر جوادی مدیر آب‌وخاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی ساعتی را به گفت‌وگو نشستیم.
* نقش قنات‌ها چیست؟
مهندسی قنات در ایران پیشینه باستانی دارد و ریشه این امر در نیاز ایرانیان به آب و نگرش آنان به‌عنوان یکی از سمبل‌های پاکی و صداقت باعث شده تا پدران ما از قرن‌ها پیش با ابداع یک روش آبیاری خاص ، تعجب ملل مختلف جهان را برانگیزند.
خشکی عمومی سرزمین ایران به‌جز منطقه سبز شمالی و درک مسئله کم‌آبی در اغلب مناطق باعث شده تا ایرانیان همیشه به اهمیت آب و تأثیر آن درروند حیات اجتماعی خود توجهی ویژه معطوف دارند.
تأثیر بسزای قنات در زندگی مردم ایران نیز باعث گردیده تا به دلیل سادگی و نیز هنر خاصی که در این رشته مهم آبیاری ملاحظه می‌شود.
* چند رشته قنات در استان داریم و چند مترمکعب آب تأمین می‌کنند؟
در حال حاضر تعداد ۶۸۸۲ رشته قنات در استان خراسان رضوی دایر و به میزان ۴۹۹ میلیون مترمکعب سالیانه آب موردنیاز بخش کشاورزی را تأمین می‌کند.
* سهم قنات‌ها در آبیاری اراضی استان درگذشته چقدر بوده و اکنون چقدر است؟
به دلیل کم شدن آب به دلیل خشک‌سالی‌های متمادی متأسفانه سهم آب بخش کشاورزی به میزان فراوانی در استان کاهش‌یافته به‌گونه‌ای که در ۲۰ سال اخیر حدود ۴۰ درصد از سهم آب کشاورزی استان کم شده که این کاهش شامل قنوات استان نیز می‌شود.
* قنات‌ها چطور از بین می‌روند؟
نابودی قنات در دو حالت اتفاق می‌افتد. اول اینکه حریم آن از بین برود که در این صورت چاه‌ها فرومی‌ریزند و قنات دیگر قابل احیا نیست.
حالت دوم این است که حریم آبی از بین برود. قبلاً می‌گفتند به شعاع ۲۵زرعی (یک زرع ۱۰۴سانتیمتر است) قنات، نباید آب بیفتد. یعنی تا شعاع یک کیلومتری قنات نباید چاه زده شود اما حالا به فاصله ۵۰۰متری قنات، چاه می‌زنند و حریم آبی قنات از بین می‌رود.
برای لایروبی و مرمت قنات به‌طور میانگین درازای هر کیلومتر طول قنات بالغ‌بر ۷ میلیون ریال اعتبار لازم است و با توجه به طول حدود ۱۳ هزار کیلومتر قنوات خراسان رضوی رقم بسیار زیادی به این منظور نیاز است
* چند قنات در استان خشک‌شده است؟
وضعیت قنوات به‌گونه‌ای است که تعدادی از قنوات متناسب با کاهش حجم نزولات جبری سریع تحت تأثیر این عوامل دچار کاهش محسوس دبی شده به‌گونه‌ای که بعضاً به‌طور کامل خشک می‌شود اما با شروع فصل بارندگی به‌ویژه بارندگی‌های زمستانه و ذخیره منابع آب در فصل بهار دوباره به بهره‌برداری می‌رسد از طرفی وقوع پدیده سیل در برخی نقاط استان گاهاً باعث انسداد قنات شده که در صورت رفع انسداد و جریان آب مجدداً برقرار و قنات به بهره برداری می رسد.
* آیا راهی وجود دارد که بتوان قنات‌ها را نجات داد؟
چاه، آفت قنات است. چون عمق چاه پایین است لذا در هر دشتی که چاه وارد آن شده قنات‌ها خشک شدند، مگر در بالادست که هنوز قنات‌ها دایر هستند.
اگر آب قنات پایین رفته ولی هنوز خشک نشده باشد، می‌توان قنات را نجات داد. به‌این‌ترتیب که باید آن چاه را که در نزدیکی قنات حفرشده، بست و به تعداد چاه‌های قنات اضافه کرد تا قنات احیا شود. حالا اگر آب قنات پایین رفته و خشک هم شده باشد، اگر جلوی چاه را بگیرند و به ازای هر یک متری که آب قنات پایین رفته ۲۰۰متر به عمق چاه قنات اضافه کنند، قنات احیا می‌شود. اما نکته اینجا است که چاه‌ها در حال حاضر ۱۵۰متر پایین رفته‌اند؛ پس اگر هزار سال دیگر هم تلاش کنند تا قنات احیا شود، این اتفاق نمی‌افتد.
* چقدر طول می‌کشد تا یک قنات آبدار شود؟
حداقل ۳۰ سال زمان لازم است تا قنات در مناطق کویری آبدار شود، اما چاه این‌طور نیست و به همین دلیل هم هست که یک‌باره مردم به سمت چاه‌ها رفتند چون به این نتیجه رسیدند قنات برای یک منطقه کوچک است و با قنات نمی‌شود هم آب شرب و هم آب کشاورزی را تهیه کرد.
بنابراین هر جا که نمی‌شد قنات زد به سراغ چاه رفتند و البته راه درستی هم بود؛ اما این‌قدر از این چاه‌ها سوءاستفاده شد که هم قنات‌ها را خشک کرد و هم درنهایت خودشان خشک شدند. فقط باید به این نکته توجه داشت که با کاهش آب کشاورزی و آب چاه‌های محلی، اقتصاد کشاورزی نابود می‌شود.
* برای احیای قنات‌ها چه باید کرد؟
ازآنجایی‌که قنوات متأثر از جریان آب در بالادست بوده و در صورت کاهش این منابع در بالادست کاهش دبی قنات نیز حادث می‌شود بنابراین در ابتدایی‌ترین گام باید با اجرای عملیات آبخیزداری در بالادست قنات منابع تأمین آب قنات را تقویت کرد در گام بعدی در صورت انسداد مسیر قنات به مرمت و رفع انسداد می‌توان قنات را احیا کرد.
* برای ترمیم و لایروبی قنات‌ها چقدر اعتبار لازم داریم؟
ارزش آب برای بهره‌برداران آن‌قدر زیاد است که هیچ‌گاه نمی‌توان قنات‌ها را نادیده گرفت، با توجه به اهمیت این سازه‌ها ، بخش دولتی نیز برای احیا و حفاظت از قنات‌ها منابع خوبی را هرساله اختصاص می‌دهد تا کشاورزان و دامداران هزینه‌های کمتری را برای سرپا ماندن آن‌ها متقبل شوند.
* آیا لایروبی و مرمت قنات‌ها صرفه اقتصادی دارد؟
برای لایروبی و مرمت قنات به‌طور میانگین درازای هر کیلومتر طول قنات بالغ‌بر ۷ میلیون ریال اعتبار لازم است و با توجه به طول حدود ۱۳ هزار کیلومتر قنوات استان رقم بسیار زیادی به این منظور نیاز است که منابع ملی و استانی بخش کوچکی از این نیاز را تأمین می‌کند که خوشبختانه این میزان در دو سال اخیر به‌ویژه در سال جاری به میزان فراوانی تأمین‌شده که در صورت تخصیص اعتبار در جهت مرمت و احیای قنوات هزینه خواهد شد.
* با احیای قنات‌ها می‌توان بخشی از مشکلات آب را در روستاها حل کرد؟
در تعداد زیادی از روستاهای استان تنها منبع تأمین آب روستا قنات است بنابراین هرگونه اقدامی در جهت احیا و مرمت قنات می‌تواند نه‌تنها به ماندگاری مردم در روستا کمک کند بلکه در صورت تأمین آب موردنیاز روستا می‌تواند باعث مهاجرت معکوس روستائیان به روستاها شود. توسعه و آبادانی روستا و اشتغال روستاییان به‌ویژه در امور کشاورزی دام‌پروری و صنایع روستایی گردد و این امر در امنیت غذایی و اجتماعی جامعه شهری و روستایی نقش بسزا و ویژه‌ای خواهد داشت.
نظر شما