تهمینه غمخوار؛ بازار: آسیای مرکزی از دهه ۹۰ میلادی و در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، از جایگاه قابل توجهی در مناسبات منطقه ای و بین المللی برخوردار شده و از گذشته و به خصوص در سال جاری به عنوان یکی از مهمترین زیر سیستم های منطقه ای برای ایران قلمداد می شود در حالی که البته جمهوری اسلامی نیز برای همسایگان آسیای مرکزی خود یک فرصت سرمایه گذاری و تجاری مهم نیز محسوب می شود.
بر همین اساس، از ماههای گذشته، در رسانه های جمعی و اخبار گوناگون در خصوص سیاست خارجی آیت الله رئیسی مبنی بر توجه به همسایگان و آسیامحوری مخابره شده است؛ اینکه دولت سیزدهم بیشتر توجه خود را بر آسیای مرکزی متمرکز کرده و سیاست نگاه به شرق را به منظور شکستن محاصره ژئوپلیتیک و اقتصادی ایجاد شده از سوی غرب، در اولویت برنامه های خود قرار داده است.
به همین دلیل، در چند روز گذشته که اجلاس سران شانگهای در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار و عضویت ایران دائمی گردید، جمهوری اسلامی از تغییر رویه و نرمش تاجیکستان در قبال خود به منظور توسعه روابط دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه کشور عضو سازمان همکاری شانگهای استقبال نمود و رئیس جمهور ایران در دیدار با امامعلی رحمان اعلام کرد که آنچه مهم تر از قراردادهای مکتوب است، اراده دو کشور برای توسعه مناسبات، سیاسی، اقتصادی و تجاری می باشد.
از طرفی، اتفاق جالبی که در حاشیه این دیدار رخ داد این بود که با وجود مخالفتهای پیشین تاجیکستان از حضور ایران در شانگهای، از سوی دولت تاجیکستان یک دکترای افتخاری به آیت الله رئیسی اعطا شد و هشت سند همکاری در بخش های مختلف در پایان دیدار رسمی روسای جمهور میان دو کشور به امضا رسید که این موضوع نشانگر آن است که روابط با ایران نیز برای تاجیکستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
به طور کلی، مناسبات ایران و تاجیکستان به عنوان دو کشور مستقل و دارای منافع ملی متفاوت، نسبت به روابط جمهوری اسلامی با سایر کشورهای آسیای مرکزی، دارای ویژگی های خاص و منحصر به فردی است که تحلیل آن در قالب یک نگاه نظری و تئوریک محدود و جزئی کافی نیست.
در بررسی ابعاد مختلف روابط فی مابین، وجه تمدنی و تاریخی نسبت به ابعاد دیگر غالب است و اشتراکات فرهنگی هنوز هم به عنوان بنیادی ترین زمینه تحکیم پیوندها میان دو ملت در نظر گرفته می شود
اما، در بررسی ابعاد مختلف روابط فی مابین، وجه تمدنی و تاریخی نسبت به ابعاد دیگر غالب است و اشتراکات فرهنگی هنوز هم به عنوان بنیادی ترین زمینه تحکیم پیوندها میان دو ملت در نظر گرفته می شود.
ریشه های تاریخی_تمدنی، زبان و دین و آیین مشترک به همراه سنن و آداب و رسوم مشابه، زمینه ای را ایجاد کرده تا روابط دو کشور در بعد فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در حال گسترش باشد، در حالی که از دو سال گذشته و پس از سفر وزیر امور خارجه تاجیکستان به تهران، همکاری های دو کشور در جهت نزدیکی بیشتر و توسعه روابط استمرار یافته و دلیل عمده آن بیشتر به خاطر همان وجوه فرهنگی مشترک است که قرن ها هر دو ملت را بهم پیوند داده است.
از طرفی علاوه بر اشتراکات میان دو کشور، ایران و تاجیکستان همچنین با چند تهدید مشترک مواجه هستند که مهمترین آنها قاچاق مواد مخدر، منطقه ای به نام دره فرغانه میان تاجیکستان و ازبکستان و قرقیزستان برای انجام فعالیتهای تروریستی و افراط‌گرایی است.
در خصوص آغاز روابط دو کشور به طور رسمی، پس از استقلال جمهوری تاجیکستان در سال ۱۹۹۱، ایران به عنوان اولین کشور، استقلال این کشور را به رسمیت شناخت و سفارت خود را در پایتخت آن تاسیس کرد. با روی کار آمدن و رئیس جمهور شدن امامعلی رحمان و حمایت روسیه از وی، سیاست خارجی ایران به منظور تعمیق روابط با تاجیکستان متحول شد و تا سال ۲۰۱۴، همکاری‌های متقابل در زمینه‌های گوناگون بسترهای مناسب همگرایی بین دو کشور را ایجاد کرد، به طوری که اوج روابط دوجانبه به زمان میانجیگری ایران در پایان دادن به مسائل داخلی این کشور از جمله بحران جنگ شهروندی، مشکلات اقتصادی و سیاسی برمی‌گردد.
اما پس از آن، از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ این روابط به سردی گرایید و سوء تفاهماتی میان دو کشور نمایان شد. بر اساس گزارش ها و اخبار منتشر شده از سوی مقامات تاجیک، دعوت ایران از محی‌الدین کبیری رهبر حزب نهضت اسلامی برای شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی در تهران در حالی که دولت تاجیکستان در سال ۲۰۱۵ حزب نهضت اسلامی را یک سازمان تروریستی اعلام کرده بود، زمینه ساز آغاز بروز اختلافات و تنش ها میان دو کشور شد. حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، سازمانی است که دولت امامعلی رحمان، آن را متهم به دست داشتن در یک کودتا کرده و حتی تا این حد که این سازمان را یک نهاد تروریستی معرفی کند، پیش رفته است.
همچنین، صدور دستور توقف فعالیت کمیته امداد در شهر دوشنبه در سال ۲۰۱۶ از سوی تاجیکها، سخن گفتن در خصوص کشوری چون تاجیکستان در پرونده بابک زنجانی و مبهم بودن این موضوع به همراه ممانعت تاجیکستان از عمل کردن به تعهدات مالی خود در پروژه سدسازی و نیروگاه سنگ توده، مهمترین مولفه های سردی روابط دو کشور در طی این سال ها گزارش شده است.
در سالهای اخیر ایران و تاجیکستان علاوه بر گسترش مناسبات خود در حوزه فرهنگی، حوزه اقتصادی را یکی از مهمترین جلوه های همکاری دوجانبه دانستند
با بروز این اختلافات جدی و پایین آمدن سطح روابط سیاسی و اقتصادی تهران و دوشنبه، رقبای ایران که همواره در کمین نشسته تا از کوچکترین تیرگی در مناسبات جمهوری اسلامی با کشوری دیگر به نفع خود استفاده کنند، از این موقعیت نیز در جهت گسترش همکاری های خود با دوشنبه بهره مند شده که از جمله آنها میتوان به اسرائیل و عربستان سعودی اشاره کرد که روابط خود با تاجیکستان را در حوزه‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی افزایش داده اند.
بر همین اساس، در حالی که ایران در سالهای اخیر در پی تنش زدایی حرکت کرده و در راستای مناسبات هرچه بیشتر و گسترده تر با تاجیکها تمام تلاش خود را به کارگرفته تا این سوء تفاهمات برطرف شود، تاجیکستان نیز در این راه همراه جمهوری اسلامی بوده تا آن وجه مهم مشترک تاریخی و تمدنی میان دو کشور که میتواند زمینه ساز گسترش دیگر وجوه روابط باشد، به فراموشی سپرده نشود.
در خصوص بعد اقتصادی روابط، در سالهای اخیر دو کشور علاوه بر گسترش مناسبات خود در حوزه فرهنگی، حوزه اقتصادی را نیز یکی از مهمترین جلوه های همکاری دوجانبه دانستند و بر همین اساس، برای پروژه هایی نظیر بازسازی تونل استقلال یا «انزاب» تاجیکستان که در شش ماه از سال به دلیل برف و کولاک بسته می‌شد و ارتباط مردم شمال و جنوب را قطع می‌کرد، به توافق رسیدند و اینگونه مقرر شد تا توسط شرکتهای ایرانی این تونل ساخته شود.
علاوه بر این پروژه، در رابطه با راه اندازی یکی از پالایشگاه های نفت تاجیکستان واقع در منطقه آزاد اقتصادی دنغره، مذاکرات و گفت و گوهایی با شرکت های ایرانی، قزاقستانی و روسی در حال انجام است تا از طریق این کشورها مواد اولیه تامین گردد و فعالیت به تعویق افتاده این پالایشگاه آغاز شود. بنابراین، تاجیکستان در حوزه هایی نظیر انرژی و سد و تونل سازی می تواند از ایران کمک هایی دریافت کند.
علاوه بر تلاش دو کشور، میتوان به نقش چین و روسیه در بهبود این روابط نیز اشاره کرد، زیرا در تقابل با سیاستهای ایالات متحده، پکن و مسکو حاضر نیستند که روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی که تحت نفوذ آنها هستند، دچار اختلال شود
همچنین، به دلیل آنکه تاجیکستان کشوری محصور در خشکی در آسیای مرکزی می باشد، با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، این کشور می تواند از جمهوری اسلامی به عنوان پلی برای ارتباط با جهان خارج استفاده کند و همچنین از طریق بنادر جنوبی ایران به آب های آزاد دسترسی داشته باشد و در مقابل مسیر دسترسی ایران به اروپا از طریق تاجیکستان فرصتی مطلوب برای ارتقاء اقتصاد و تجارت ایران فراهم می آورد و با توجه به ظرفیت دوشنبه، این کشور میتواند به عنوان شریک بزرگ تجاری ایران در نظر گرفته شود.
البته شایان ذکر است که علاوه بر تلاش دو کشور، میتوان به نقش چین و روسیه در بهبود این روابط نیز اشاره کرد، زیرا در تقابل با سیاستهای ایالات متحده، پکن و مسکو حاضر نیستند که روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی که تحت نفوذ آنها هستند، دچار اختلال شود.
با وجود گذشت چند سال پر تنش و ابراز برخی سوء تفاهم‌ها از سوی مقامات دوشنبه، به نظر می‌رسد روابط دو کشور در حال تغییر و تحولات مثبت است و دولت تاجیکستان تمایل به تغییر رویه و رویکرد نسبت به دولت ایران را در پیش گرفته به طوری که این مسئله نیز مورد استقبال طرف ایرانی هم قرار گرفته است
به هرحال، با وجود گذشت چند سال پر تنش و ابراز برخی سوء تفاهم‌ها از سوی مقامات دوشنبه، به نظر می‌رسد روابط دو کشور در حال تغییر و تحولات مثبت است و دولت تاجیکستان تمایل به تغییر رویه و رویکرد نسبت به دولت ایران را در پیش گرفته به طوری که این مسئله نیز مورد استقبال طرف ایرانی هم قرار گرفته است.
از آن جایی که تا امروز بین دو کشور ۱۷۰ تفاهم‌نامه و انواع سندهای همکاری به امضا رسیده و زمینه‌های حقوقی همکاری دو جانبه در توسعه همکاری‌های تجاری، اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور حائز اهمیت است، مقامات جمهوری اسلامی معتقدند که روابط تهران و دوشنبه فراتر از روابط عادی دو کشور با یکدیگر است و با اتکاء به اشتراکات فرهنگی و تمدنی، باید در جهت ارتقای سطح این روابط گام های جدی برداشته شود.
نظر شما