چربش سیاست بر اقتصاد در مناسبات ایران و پاکستان؛ آیا اسلام آباد میانجی تهران و ریاض است؟

رضا عمویی؛ بازار: سفر اخیر «محمدجواد ظریف»، وزیر امورخارجه ایران به پاکستان در میانه تحولات منطقه ای با تمرکز قابل توجه ناظران روبرو شده است.

محمد جواد ظریف برای دهمین بار بود که به عنوان وزیر خارجه به پاکستان سفر می کند و همزمان اعلام شد که به دلیل شرایط ویژه در منطقه‌ و نظام بین‌المللی، این سفر نسبت به سفرهای پیشین وزیرخارجه ایران به اسلام‌آباد اهمیتی دوچندان دارد.

در مرزهای شرقی ایران، پاکستان همسایه‌ای مهم برای ایران به شمار می رود، همان گونه که اهمیت ایران برای پاکستان نیز قابل انکار نیست.

اما طی دهه‌های گذشته دو کشور بیش از آن که به حوزه‌های مشترک اقتصادی و ظرفیت های گسترش مبادلات تجاری تمرکز و توجه داشته باشند، نگرانی ها و اشتراکات سیاسی در منطقه را دنبال کرده‌اند.

این وضعیت بیش از هرچیز ناشی از آن است که منشا نگرانی های دو طرف تقریبا مشابه است و این نگرانی ها در واقع از سوی اسلام آباد و تهران هم پوشانی دارد.

مقابله با گروه های جدایی طلب در امتداد مرزهای مشترک، نگرانی همسو نسبت به گسترش حضور نظامیان آمریکایی در افغانستان و به تبع آن کاهش نقش بازیگران منطقه‌ای در تحولات این کشور در کنار گرایش مشترک تهران و اسلام آباد به گسترش همکاری ها با پکن در مقابله با واشنگتن از مهمترین روندهای مشترک ایران و پاکستان به شمار می رود.

از سوی دیگر پاکستان و ایران همواره در مجامع منطقه‌ای و بین المللی روندی همسو و مشترک را دنبال کرده‌اند و به ندرت مواضع اسلام آباد نسبت به مسائل منطقه‌ای و بین المللی در برابر و مخالف با تهران قرار گرفته است.

از سوی دیگر هم ایران و هم پاکستان تلاش داشته‌اند تا در جهان اسلام با ایفای نقش پررنگ تری به دنبال محور قرار دادن مجامع بین المللی اسلامی از جمله «سازمان همکاری اسلامی» باشند و یا مواضع روشن تر و پررنگ تری را در ارتباط با تحولات جهان اسلام از جمله موضوع فلسطین و یمن اتخاذ کنند. این رویه مشترک ایران و پاکستان برخلاف رویه برخی دیگر از کشورهای اسلامی از جمله عربستان سعودی بوده است.

در عین حال همزمان با ایران، پاکستان روابط خوب و نزدیکی را با سعودی‌ها دنبال می کند و در جریان انزوای ریاض در ماجرای قتل روزنامه نگار واشنگتن پست، «جمال خاشقجی»، نخست وزیر پاکستان از معدود رهبران جهان بود که در کنار ولیعهد عربستان قرار گرفت.

همین روابط نزدیک پاکستانی ها به سعودی ها حتی باعث ایجاد گمانه زنی‌های از ایفای نقش اسلام آباد به عنوان میانجی کاهش تنش در روابط تهران و ریاض شده است و این گمانه زنی همزمان با سفر ظریف به اسلام آباد تقویت شده است.

البته این نخستین بار نیست که صحبت از میانجی گری پاکستان در کاهش تنش و عادی سازی روابط ایران و عربستان می شود و حدود یک سال پیش نیز «عمران خان» با سفر به تهران و ریاض مقدماتی را برای عادی سازی مناسبات دو کشور مهم ایران و عربستان در منطقه دنبال کرد، اما در آن زمان این تلاش‌ها به نتیجه نرسید. شاید از آن رو که رهبران ریاض پشت گرم به سیاست فشارحداکثری دولت ترامپ علیه ایران بودند و به عبارت دیگری سعودی‌ها همزمان با سیاست‌های ضدایرانی واشنگتن، خود را بی نیاز از عادی سازی و کاهش تنش با ایران می دیدند.

اما این روزها وضعیت و چشم انداز تحولات دچار تغییر اساسی شده و نتایج انتخابات آمریکا به صورت غیررسمی نشان داده است که دولت ترامپ تا کمتر  از دو ماه دیگر در کاخ سفید نخواهد بود. ترامپ  تا کنون اگرچه نتایج انتخابات ریاست جمهوری را نپذیرفته، اما روند قضایی و حقوقی تیم او علیه نتایج انتخابات نیز به جایی نرسیده و تغییر نتایج به نفع ترامپ نیز بعید به نظر می رسد. در واقع محتمل ترین شرایط فعلی در آمریکا، ترک کاخ سفید از سوی ترامپ و روی کارآمدن دولت جدید «جوبایدن» در این کشور است.

در این صورت شاید سعودی‌ها نیز این تغییر وضعیت و شرایط را با توجه به شکست ترامپ و پایان فشارحداکثری دولت او علیه ایران درک کرده و با واقع بینی بیشتری به دنبال کاهش تنش با ایران باشند.

رهبران ریاض حداقل از این موضوع آگاه هستند که برخلاف دولت ترامپ، دولت جدید «جوبایدن» چک سفیدامضا را به آن ها نخواهد داد و در این شرایط بعید نیست که ریاض بیش از گذشته متمایل به کاهش تنش در ارتباط با تهران باشد. در این صورت شاید برخلاف گذشته این بار میانجی گری احتمالی پاکستانی ها در رابطه ایران و عربستان با چشم انداز امیدوار کننده تری همراه باشد.

خالی ماندن ظرفیت تجاری ایران و پاکستان
مهمترین مزیت نسبی روابط پاکستان و ایران در حوزه مسائل و مراودات تجاری و بازرگانی است که تا کنون چندان گسترش نیافته است.

براساس آمارهای منتشر شده از سوی نهادهای مرجع ایرانی، ارزش تجارت دوجانبه بین ایران و پاکستان در سال ۹۷ کمتر از ۱.۵میلیارد دلار در سال بوده است. این آمار در سال ۹۸ و ۹۹ با رشد روبرو بوده، اما این رشد تجاری چندان قابل توجه نبوده است و «مهدی میر اشرفی»، معاون وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران، ارزش صادرات به پاکستان در هفت ماه نخست سال ۱۳۹۹ را یک میلیون و ۲۵۷ هزار تن به ارزش ۴۹۱ میلیون دلار اعلام کرده، اگرچه در مجموع تراز تجاری ایران با پاکستان همواره مثبت بوده است.

براساس همین آمار، پاکستان پنجمین مقصد صادراتی ایران به شمار می رود. این در حالی است که پاکستان با ۲۱۲ میلیون نفر، پرجمعیت ترین کشور همسایه ایران به شمار می رود و ظرفیت صادراتی به پاکستان با توجه به بازار بزرگ آن بیش از دیگر مقاصد صادراتی ایران از جمله عراق، امارات و ترکیه است.  

مسئله جالب آن که در جریان سفر «عمران خان»، نخست وزیر پاکستان به تهران در اردیبهشت ۱۳۹۸، اعلام شد که دو کشور قرار است تا سال ۲۰۲۱ مراودات تجاری خود را به ۵ میلیارد دلار برسانند، اما در شرایطی که تنها چند ماه دیگر تا سال ۲۰۲۱ زمان باقی است، اما رشد تجارت دوجانبه میان تهران و پاکستان چندان قابل توجه و براساس چشم انداز مورد نظر نبوده است.

با وجود نزدیکی جغرافیایی، ارزان بودن حمل‌ونقل، مشابهات فرهنگی و مکمل بودن اقتصاد پاکستان و ایران، اما عدم رشد مطلوب مناسبات تجاری دو کشور شاید بیش از هر چیز به برخی موانع ناشی از تحریم‌های ضدایرانی از سوی دولت ترامپ بازگردد. تحریم هایی که فعالیت های بانکی و موسسات مالی خارج از مرزهای ایران را با مشکل روبرو ساخته و مانعی بزرگ در سد راه گسترش تجارت خارجی ایران به شمار می‌رود.

حال باید منتظر بود و دید که آیا با رفتن ترامپ  از کاخ سفید، می توان به رفع موانع تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه از جمله پاکستان امیدوار بود یا آن که قرار است فشار حداکثری دولت ترامپ  علیه ایران در دولت بایدن با نام دیگری تداوم یابد و مانع بزرگ تجارت ایران با همسایگان از جمله با پاکستان باشد.