باج گیری و باج دهی گازی به شیوه ژنرال نفتی!

بازار؛ گروه انرژی: قطع واردات گاز از ترکمنستان را شاید یکی از بزرگترین اشتباهات بیژن زنگنه وزیر نفت ایران در حوزه تجارت گازی می‌توان دانست. اشتباهی که با وجود گذشت سال‌ها بازهم مسئولین دولت دوازدهم حاضر به پذیرش آن نیستند. همین چند روز پیش بود که بیژن زنگنه در پاسخ به سوال نمایندگان مردم در رابطه با قطع واردات گاز از ترکمنستان گفت که «ترکمنستان گاز را قطع کرد، ما هم باج ندادیم.» این ادعا در شرایطی مطرح می‌شود که کارشناسان حوزه گاز معتقدند ترکمنستان در شرایطی که ایران بزرگترین منبع درآمد ارزی آنها بوده، چطور می‌توانسته به دنبال باج گیری باشد. جدای از این واردات گاز از این کشور که چهارمین دارنده ذخایر گازی است، می‌توانست به توسعه تجارت گازی ایران در منطقه تبدیل شود. افزایش صادرات کالاهای و افزایش سهم تولیدات ایرانی از بازار ترکمنستان از دیگر مزایای تجارت گاز به این کشور بوده که به دلیل نبود دیپلماسی تجاری حالا به ترکیه واگذار شده است.

دولت عشق آباد  برای دریافت طلب خود واردات از ایران را افزایش داده بوده و به نوعی به دنبال تهاتر کالا در برابر گاز بود. ایران به ازای گازی که از ترکمنستان وارد می‌کرد ، کالا به آن صادر می‌کرد  و همین مساله به توسعه صادرات غیر نفتی ایران به این کشور شده بود

افزایش صادرات کالا با واردات گاز
درخواست عشق آباد افزایش قیمت صادرات گاز به ایران بود. درخواستی که خیلی هم خارج عرف نبود و نمی‌توان آن را بهانه ای برای توقف مروادات گازی بین دو کشور دانست.  جدای از این به خاطر شرایط تحریم عملا امکان پرداخت پول گاز به ترکمن‌ها وجود نداشت و با وجود تاخیرهایی که در روند پرداخت وجود داشت، اما این کشور هیچ گاه صادرات گاز به ایران را متوقف نکرد تا اینکه بدهی ایران به حدود  ۲ میلیارد دلار  رسید.

به دنبال قطع مراودات گازی بین دو کشور ایران و ترکمنستان، عملا صادرات کالا به این کشور هم متوقف شد و کالاهای ترک جای محصولات ایران را در این کشور گرفتند. در شرایطی ترکیه بخش عمده نیاز ترکمنستان را تامین می‌کند که هیچ مرز مشترکی با این کشور نداشته و تمام محصولات خود را از مرز ایران به این کشور صادر می‌کند

واگذاری بازار ترکمن‌ها به ترک‌ها
دولت عشق آباد در آن روزها  برای دریافت طلب خود واردات از ایران را افزایش داده بوده و به نوعی به دنبال تهاتر کالا در برابر گاز بود. ایران به ازای گازی که از ترکمنستان وارد می‌کرد ، کالا به آن صادر می‌کرد؛  تا اینکه بیژن زنگنه به عنوان وزیر نفت سکان ساختمان طالقانی را در دست گرفت. به دنبال قطع مراودات گازی بین دو کشور، عملا صادرات کالا به این کشور هم متوقف شد و کالاهای ترک جای محصولات ایران را در این کشور گرفتند. در شرایطی ترکیه بخش عمده نیاز ترکمنستان را تامین می‌کند که هیچ مرز مشترکی با این کشور نداشته و تمام محصولات خود را از مرز ایران به این کشور صادر می‌کند.

یک منبع آگاه می‌گوید: ایران خیلی راحت می‌توانست بدهی ۲ میلیارد دلاری خود را در قالب صادرات کالا پرداخت کند و بازار بزرگی همچون ترکمنستان که مزیت بالایی برای ایران دارد را به تصاحب خود درآورد.

به دلیل حجم بدهی که ترکمنستان به چین دارد، صادرات گاز به این کشور عملا درآمد زیادی را نمی تواند برای این کشور داشته باشد. در چنین شرایطی نقطه اتکای درآمد ارزی  این کشور ایران بوده است. در چنین شرایطی چرا باید کشوری ریسک کند و مهم ترین بازار خود را از دست دهد. به نظر می رسد برخلاف آنچه ادعا می شود آقای زنگنه به دنبال گرفتن باج از دولت عشق آباد بوده است

ایران بی نیاز از واردات گاز از ترکمنستان!
اعتقاد آقای زنگنه بر این بود که ایران به لحاظ تولید گاز در شرایط مناسبی بوده و نیازی به واردات گاز از ترکمنستان نیست. غافل از اینکه تامین گاز از این کشور به لحاظ اقتصادی صرفه بالایی برای ایران داشت. سلیمان پور یک کارشناس حوزه گاز در اینباره به بازار گفت: ایران می‌توانست از ترکمنستان گاز ارزان وارد کرده و در مقابل گاز گران به عراق و ترکیه صادر کند و از تجارت گازی با این کشور سود ببرد.

به گفته او، درحال حاضر در فصول سرد سال که مصرف گاز در بخش خانگی افزایش می‌یابد، صادرات گاز کاهش یافته و در برخی موارد ناچار به قطع گاز صنایع و نیروگاه‌ها می‌شویم. در حالیکه اگر واردات گاز از ترکمنستان را ادامه می‌دادیم نه در تامین گاز داخل به مشکل برمی‌خوردیم و نه در صادرات.

کارشناس حوزه گاز: ایران می‌توانست از ترکمنستان گاز ارزان وارد کرده و در مقابل گاز گران به عراق و ترکیه صادر کند و از تجارت گازی با این کشور سود ببرد

ادعای پوچ آقای ژنرال
در چنین فضایی زنگنه مدعی شد که ایران بدهی به ترکمنستان ندارد. به گفته وزیر نفت، کیفیت گازی که ایران از ترکمنستان وارد می‌کرد، مناسب نبوده و همین مساله خسارت‌های سنگینی را به تجهیزات ایرانی وارد کرده که بیش از طلب گازی ترکمن‌هاست.

تصور ژنرال نفتی ایران این بود که ایران به لحاظ تولید در شرایط مطلوبی قرار داشته و اگر صادرات گاز هم متوقف شود عملا خللی در تامین گاز کشور صورت نمی‌گیرد. ضمن اینکه گمان می‌شد که  دولت عشق آباد به درآمد ارزی حاصل از فروش گاز به ایران نیاز دارد و تحت هر شرایطی صادرات را ادامه می‌دهد.  در واقع برخلاف آنچه ادعا می‌شود این ایران بود که به دنبال گرفتن باج از این همسایه شمالی خود بوده است. به دنبال این رفتار ترکمن‌ها صادرات گاز به ایران را قطع کرده و شکایت از ایران به مجامع بین المللی بردند.

ترکمنستان به لحاظ فنی و مهندسی کشوری ضعیفی است. عمده تجهیزات به کار رفته در صنعت گاز این کشور از زمان شوروی سابق باقی مانده که در سال‌های گذشته عملا دیگر کارایی و بهره‌وری گذشته را ندارند. بنابر این اینکه کیفیت گاز در این مدت کاهش یافته، ادعای عجیبی نیست

آیا ترکمنستان مجاز به قطع گاز بود؟
شاید برای شما هم این سئوال پیش آید که آیا ترکمنستان اجازه قطع گاز به ایران را داشته است.  بر اساس قراردادی که بین ایران و ترکمنستان منعقد شده، چنانچه ایران به مدت ۳ ماه پول دریافت گاز را پرداخت نکند، این کشور مجاز به توقف صادرات است. کما اینکه ما می‌توانیم این کار را با عراق و ترکیه انجام دهیم.

بنابر این ترکمنستان طبق قرارداد مجاز به قطع گاز به ایران بود اما چرا این کار را پیش از این انجام نداده بود؟ دلیلش را باید در تعامل با ایران و حفظ تجارت گازی بین دو کشور جستجو کرد. اما از زمانی که ایران مدعی شد که بدهی بابت واردات گاز به ترکمنستان ندارد، دولت عشق آباد هم در برخورد با دولت ایران تغییر رویه داد و برخورد قهری را در پیش گرفت. ضمن اینکه شاهد بودیم که دادگاه‌های بین‌المللی حق را به این کشور داده و در نهایت در تیر امسال ایران محکوم به پرداخت ۲ میلیارد دلار غرامت به ترکمنستان شد.

آیا کیفیت گاز ترکمنستان افت کرده بود؟
اینکه کیفیت گاز وارداتی از ترکمنستان افت کرده، شاید ادعای درستی باشد. اما دلیل این افت کیفیت کارشکنی ترکمن‌ها نبوده است. آنگونه که سلیمان پور کارشناسان حوزه گاز می‌گوید: ترکمنستان به لحاظ فنی و مهندسی کشوری ضعیفی است. عمده تجهیزات به کار رفته در صنعت گاز این کشور از زمان شوروی سابق باقی مانده که در سال‌های گذشته عملا دیگر کارایی و بهره‌وری گذشته را ندارند. بنابر این اینکه کیفیت گاز در این مدت کاهش یافته، ادعای عجیبی نیست.  اما مساله اصلی اینجاست که اثبات این ادعا در دادگاه‌های بین المللی کار بسیار سختی است.  

او با اشاره به مشخص شدن نتیجه شکایت گازی ترکمنستان در تیر امسال، شاهد بودیم که  شکایت ایران بابت افت کیفیت به نتیجه نرسید و در نهایت بدهی ۲ میلیارد دلاری ایران به ترکمنستان به تایید دادگاه بین‌المللی هم رسید.

وابستگی ترکمن‌ها به درآمد صادرات گاز به ایران
ترکمنستان که منابع عظیمی از نفت و گاز دارد چیزی حدود ۷۰ درصد درآمد ارزی خود را از محل فروش گاز و نفت کسب کرده و ۳۰ درصد مابقی هم به صنعت نخ ریسی و پارچه بافی مربوط می‌شود.

در گذشته روسیه خریدار اصلی گاز ترکمنستان بود و تا زمان بروز مناقشه بین دو کشور در سال ۲۰۰۹ تقریبا سالیانه ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان خریداری می‌کرد.   ترکمنستان همچنین در گذشته به ایران نیز گاز می‌فروخت اما این مساله نیز به علت مناقشه بر سر قیمت گاز تا حد زیادی متوقف شده است. راه اندازی خط لوله گاز آسیای میانه – چین (CACG) در سال ۲۰۰۹ مسیر صادرات گاز ترکمنستان را تا حد زیادی به سمت شرق تغییر داد.

به گزارش پایگاه خبری "اوراسیانت"، چین حالا تقریبا ۸۰ درصد صادرات گاز کشور ترکمنستان را به خود اختصاص می‌دهد. بر اساس آماری که اعلام شده در نیمه نخست سال ۲۰۱۹، واردات چین از ترکمنستان (که تقریبا تمام آن گاز وارداتی است) به ارزش ۴.۴ میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۸ درصد افزایش داشته است.

 با وجود اینکه بخش عمده صادرات این کشور به چین انجام می‌شود اما مشخص نیست که این کشور چه مبالغی برای گاز ترکمنستان پرداخت می‌کند زیرا این ارقام اسرار تجاری هستند اما تحلیلگران آگاه فرض می‌کنند که زیرساختهای ساخت چین که انتقال گاز ترکمنستان به چین را با طی مسیر هزاران کیلومتر امکان‌پذیر ساخته است، ارزان نبوده و عشق آباد هنوز در حال بازپرداخت هزینه آن است.

ضمن اینکه چینی‌ها علاوه بر توسعه میادین و ایجاد خطوط انتقال ۸ میلیارد دلار هم به صورت نقدی وام به این شرکت پرداخت کرده اند. بدین ترتیب نمی توان انتظار داشت که ترکمن‌ها درآمد چندانی را از محل صادرات گاز به این کشور داشته باشند. در چنین شرایطی ترکمنستان وابستگی شدیدی به درآمدهای ارزی ایران داشت. در چنین فضایی این ترکمنستان است که نیازمند حفظ تعاملات با ایران و ادامه صادرات گاز بوده است. به طور قطع در چنین شرایطی ترکمن‌ها نمی توانند به دنبال باج گیری یا مبلغی بیش از قرارد داد را نمی توانند باشند. یک کارشناس حوزه گاز در اینباره به بازار گفت: تنها در شرایطی ترکمنستان می‌تواند به دنبال باج گیری از کشور ما باشد که ایران وابستگی شدیدی به واردات گاز از ترکمنستان داشته باشد، اما شاهد بودیم که اتفاقا اینطور نبوده است.

مدیرعامل شرکت ملی گاز به تازگی اعلام کرده ایران از تجارت گاز به ترکمنستان استقبال می کنند. آنگونه که تربتی  اعلام کرده  ایران در دوران داوری چند بار به ترکمنستان اعلام کرده که مانعی برای دریافت گاز ندارد. این گفته ها در شرایطی مطرح می شود که بسیاری از کشورها به ایران به عنوان یک شریک غیر قابل اطمینان نگاه می کنند و به مثابه نوش دارو بعد از مرگ سهراب است

نوش دارو بعد از مرگ سهراب
مدیرعامل شرکت ملی گاز به تازگی اعلام کرده ایران از تجارت گاز به ترکمنستان استقبال می کنند. آنگونه که تربتی  اعلام کرده  ایران در دوران داوری چند بار به ترکمنستان اعلام کرده که مانعی برای دریافت گاز ندارد. این گفته ها در شرایطی مطرح می شود که بسیاری از کشورها به ایران به عنوان یک شریک غیر قابل اطمینان نگاه می کنند و به مثابه نوش دارو بعد از مرگ سهراب است.

 آمارها نشان می دهد ۱۸ درصد از ذخایر گاز جهان در کشور ماست با این وجود از فرصت‌های صادرات گاز در قرنی که با عنوان قرن گاز نام گرفته است، استفاده نکرده ایم. قرار بود در پایان اجرای برنامه چشم‌انداز بیست ‌ساله ۱۴۰۴ به سهمی ۱۰ درصدی در تجارت جهانی گاز دست یابیم، اما امروز سهم ما از تجارت گاز تنها دو درصد است.

سهم کمتر از ۵ درصدی ایران از تجارت گاز منطقه
ایران به عنوان دومین دارنده منابع گاز دنیا، متاسفانه در بازار گاز منطقه هم نتوانسته به خوبی نقش آفرینی کند. آنگونه که آمارها نشان می‌دهد سهم ایران از بازار ۵۰۰ میلیارد مترمکعبی مصرف گاز همسایگان خود تنها ۲۴ میلیارد مترمکعب است. سهم کمتر از ۵ درصدی ایران از تجارت گاز منطقه به خوبی نشان می‌دهد که مسئولین کشور ما، دیپلماسی فعالانه‌ای را برای صادرات گاز در پیش نگرفته اند.

اما بی توجهی به دیپلماسی گازی در شرایطی است که صادرات گاز طبیعی ایران برخلاف صادرات نفت خام که عمدتا با نفتکش صورت می‌گیرد، تنها از طریق خط لوله است؛ این بدان معنی است که در صادرات گاز امکان تحریم تجاری و دریایی از سوی کشورهایی همچون ایالات متحده وجود ندارد. مزیت دیگر صادرات گاز، قراردادهای بلند مدت بین دو کشور است. به طوری که باعث پایداری روابط و تضمین کننده منبع اقتصادی برای کشور خواهد بود.