بانک مرکزی با دلار می‌جنگد یا زمان می‌خرد؟

زهرا ترابی؛ تحلیل بازار: در روزهایی که دوباره بازار ارز داغ شده و قیمت دلار در حال نزدیک شدن به مرزهای روانی جدید است، بانک مرکزی از تصمیم خود برای «تزریق ارز به بازار» خبر داده تا با کنترل قیمت، آرامش نسبی به اقتصاد برگرداند. اما پرسش اصلی اینجاست، آیا این سیاست می‌تواند واقعاً جلوی افزایش نرخ ارز را بگیرد یا تنها مُسکنی موقت برای بیماری مزمن اقتصاد ایران است؟

بازار ارز ایران مجدا پرتنش شده است. افزایش تقاضا، نگرانی‌های سیاسی و بی‌ثباتی انتظارات باعث شده نرخ دلار در بازار آزاد نوسان شدیدی پیدا کند. در واکنش، بانک مرکزی اعلام کرده با عرضه هدفمند ارز قصد دارد مانع جهش دوباره قیمت‌ها شود. به‌بیان ساده، این سیاست همان چیزی است که اقتصاددانان به آن ارزپاشی می‌گویند؛ یعنی تزریق بخشی از ذخایر ارزی برای تأمین نیاز بازار و کاهش فشار روانی.

در سال‌های اخیر تقریباً همه دولت‌ها از سیاست ارزپاشی استفاده کرده‌اند. در دوره‌ای با تزریق ارز در بازار متشکل یا سامانه نیما، و در مقاطعی هم با فروش ارز مستقیم به صرافی‌ها. نتیجه هم معمولاً مشابه هم بوده است. کاهش موقتی قیمت ارز، آرامش کوتاه‌مدت بازار، و سپس بازگشت نوسان به بازار که در برخی از اوقات بیشتر از قبل هم دیده شده است.

کارشناسان اقتصادی براین باورند که تزریق ارز فقط در کوتاه‌مدت مؤثر است، چون ریشه نوسان در کمبود ارز نیست، در بی‌اعتمادی و نبود سیاست پایدار اقتصادی است. وقتی مردم و فعالان بازار مطمئن نباشند سیاست دولت چقدر دوام دارد، هر مقدار ارزی هم وارد شود، بازهم عطش بازار کم نمی‌شود.

به نظر می‌رسد هدف بانک مرکزی در مقطع فعلی، بیش از آنکه کاهش دائمی نرخ ارز باشد، خرید زمان برای کنترل انتظارات و مهار جو روانی بازار است. با نزدیک شدن به فصل پاییز و افزایش نیاز ارزی برای واردات کالاهای اساسی، دولت سعی دارد با تزریق کنترل‌شده ارز، مانع جهش قیمت‌ها شود تا التهاب اقتصادی و تورم انتظاری تشدید نشود. اما کارشناسان بارها هشدار می‌دهند که «ارزپاشی» اگر بدون پشتوانه اصلاحات ساختاری انجام شود، تنها به کاهش ذخایر ارزی کشور منجر می‌شود و پس از چند ماه دوباره اثر خود را از دست می‌دهد.

بر اساس تجربه سال‌های گذشته، تزریق ارز می‌تواند در کوتاه‌مدت باعث کاهش ۵ تا ۱۰ درصدی نرخ دلار شود. اما ماندگاری این اثر به شرایط اقتصاد کلان، تورم داخلی و نرخ بهره بستگی دارد. به‌عبارت دیگر، اگر سیاست پولی و مالی کشور منسجم نباشد، نرخ دلار خیلی زود به سطح قبلی بازمی‌گردد.

در اقتصادی که تورم سالانه بالای ۴۰ درصد ثابت است، نمی‌توان با تزریق چند میلیارد دلار انتظار داشت قیمت ارز ثابت بماند. وقتی ریال هر روز ارزش خود را از دست می‌دهد، دلار هم ناچار بالا می‌رود. سیاست ارزی فقط زمانی موفق است که سیاست پولی هم همراهش باشد. در ظاهر، هدف از تزریق ارز، کنترل قیمت و پاسخ به نیازهای تجاری و مسافرتی مردم است. اما واقعیت این است که تقاضای واقعی جامعه برای ارز کمتر از تقاضای روانی بازار است. بسیاری از خریداران ارز نه برای سفر یا واردات، بلکه برای حفظ ارزش دارایی‌هایشان وارد بازار می‌شوند. تا زمانی که اعتماد عمومی به ثبات اقتصادی ایجاد نشود، این تقاضا همچنان بالا خواهد ماند و هرگونه ارزپاشی فقط تأثیری مقطعی دارد.

یکی از نگرانی‌های جدی کارشناسان، وضعیت ذخایر ارزی کشور است. اگرچه بانک مرکزی درباره رقم دقیق آن شفاف‌سازی نمی‌کند، اما تداوم تحریم‌های نفتی و محدودیت در بازگشت ارز صادراتی باعث شده منابع ارزی در سطح محدودی باقی بماند. در چنین شرایطی، تزریق سنگین ارز به بازار ممکن است در کوتاه‌مدت آرامش بیاورد، اما در بلندمدت توان دفاعی اقتصاد را کاهش می‌دهد.

کارشناسان اقتصادی براین باورند که ارزپاشی مثل استفاده از ذخیره آب سد برای آبیاری سریع است. در کوتاه‌مدت زمین را سیراب می‌کند، اما اگر باران نبارد، سد خالی می‌شود. اقتصاد ایران نیازمند باران سیاست‌های درست است، نه فقط تخلیه مخزن ذخایر.

حال سوالی که بوجود می آید؛ باتوجه به چنین وضعیتی که در اقتصاد دیده می شود بهترین راهکاری که باید پیاده شود چیست؟ کارشناسان پیشنهاد می‌کنند به‌جای تزریق مستقیم ارز، دولت باید بر افزایش عرضه واقعی ارز تمرکز کند؛ یعنی تسهیل بازگشت ارز صادراتی، گسترش روابط بانکی با کشورهای همسایه، و حمایت از تولید صادرات‌محور. در کنار آن، ایجاد شفافیت و پیش‌بینی‌پذیری در تصمیم‌های اقتصادی می‌تواند نقش مهمی در کاهش هیجانات بازار داشته باشد.

تجربه نشان داده هر بار که دلار با تزریق ارز پایین آمده، چند ماه بعد دوباره جهش کرده است. بنابراین، کنترل بازار ارز نه در گرو تزریق بیشتر، بلکه در گرو اعتمادسازی، انضباط مالی و هماهنگی سیاست‌هاست. در غیر این صورت، ارزپاشی تنها خریدن زمان است؛ زمانی که دیر یا زود تمام می‌شود.