الزامات نهادی برای رقابت‌های فناورانه

به گزارش بازار؛ ابوالحسن فیروز آبادی، رئیس سابق مرکز ملی فضای مجازی نوشت:

ارتقای جایگاه ایران در فناوری‌های نوظهور دیجیتال که نیاز قطعی امروز کشور است، به نوبه خود نیازمند بازشناسی فرآیندی است که می‌توان آن را «آرایش منطقه‌ای-جهانی فناوری‌های دیجیتال» نامید. بررسی ویژگی‌های این آرایش منطقه‌ای و جهانی دیجیتال، تحلیلی دقیق از وضعیت جهانی فناوری‌های نوظهور دیجیتال، رقابت‌های ژئوپلیتیکی مرتبط با آنها و جایگاه ایران و اقدامات لازم برای کسب موفقیت در این عرصه را ارائه می‌دهد.

به طور کلی آنچه «تحولات جهانی فناوری‌های نوظهور و تأثیرات ژئوپلیتیکی» خوانده می‌شود در چند حوزه قابل ردیابی است. در حوزه «فناوری‌های دیجیتال»، این تحولات در هوش مصنوعی، محاسبات کوانتومی، بلاکچین و نیمه‌هادی‌ها رخ داده است که موجب تحول عمیق جهانی شده و مناسبات بین‌المللی را دچار تغییرات اساسی و شکل‌گیری قطب‌بندی‌های جدید کرده‌است.

در این تحول جهانی، اکنون رقابت تکنولوژیک اصلی میان دو قطب جهانی یعنی ایالات متحده و چین متمرکز است. این رقابت نه‌تنها بر فناوری، بلکه بر هنجارها، استانداردها و چهارچوب‌های حکمرانی فناوری دیجیتال هم تأثیرگذار است. در این میان کشورهای اروپایی به دنبال الگوی سومی هستند که عمدتاً مسائلی چون حفاظت از حاکمیت اخلاقی و دیجیتال را در کنار حقوق بشر و چندجانبه‌گرایی دنبال کند.

مسأله دیگر در زمینه «آرایش منطقه‌ای-جهانی فناوری‌های دیجیتال» نقش و جایگاه قدرت‌های جهانی است. ایالات متحده دارای اکوسیستم نوآوری پویا، پیشرو در هوش مصنوعی است. انجام نیمی از آزمایش‌های هوش مصنوعی پزشکی جهان همچنین سیاست‌های سخت‌گیرانه تحریم و کنترل فناوری‌های حساس شامل تراشه‌ها از ویژگی‌های سیاست‌های ایالات متحده در این زمینه است. آمریکا پیشرفت سریع چین را با نگرانی دنبال می‌کند. این امر ناشی از این است که امروز چین یک قدرت جهانی در حوزه فناوری دیجیتال به شمار می‌رود. ویژگی‌های چین در این حوزه شامل مواردی چون توسعه سریع فناوری، ایجاد اکوسیستم موازی و تا حدی ناسازگار با غربی‌ها، تمرکز بر توسعه داخلی فناوری‌ها، طراحی و اشاعه استانداردهای جهانی تحت نفوذ خود و درنهایت بهره‌برداری استراتژیک از دیپلماسی علمی و فناوری می‌شود. چین تلاش دارد با مشارکت در همکاری‌های بین‌المللی، از اصول و قواعد موجود به نفع خود بهره گیرد.

در چنین صحنه‌ای از رقابت‌های جهانی، اروپا تلاش دارد رهبری جهانی حاکمیت اخلاقی در حوزه هوش مصنوعی و قانونگذاری شفاف را برعهده بگیرد. کشورهای حوزه خلیج فارس هم با تلاش برای تحول دیجیتال از طریق سرمایه‌گذاری‌های کلان و همکاری با آمریکا، چین و اروپا، به دنبال توسعه فناوری‌های نوین و تنوع اقتصادی هستند. هرچند کشورهای حوزه خلیج فارس در حوزه فناوری دیجیتال عمدتاً به سمت وابستگی بیشتر به آمریکا متمایل شده‌اند.

در این میان آنچه برای ایران اهمیت دارد، چالش‌ها و فرصت‌هایی است که عرصه‌های رقابت و همکاری حوزه فناوری‌های دیجیتال در گستره‌های جهانی و منطقه‌ای برای ایران فراهم می‌کند.

در حوزه فرصت‌ها، ایران در موقعیتی استراتژیک اما محدود و نیز در شرایط پیچیده و ناپایدار ژئوپلیتیکی قرار دارد. اما تحریم‌ها و محدودیت‌های دسترسی به فناوری و بازارهای بین‌المللی چالش‌هایی است که توسعه فناوری‌های نوظهور در ایران را متأثر کرده و موجب کندی پیشرفت و درعین حال وابستگی به همکاری‌های پراکنده با چین و روسیه شده است.

واقعیت این است که ایران باید از فضای خاکستری بین قطب‌ها به صورت هوشمندانه استفاده کند. همچنین راهبرد ایران در این عرصه، باید راهبردی در میانه واردات فناوری از یک سو و تقویت نوآوری‌های بومی از سوی دیگر باشد. ارتقای زیرساخت‌های فناوری، تلاش برای رفع تحریم‌ها، سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی و شکل‌دهی یک استراتژی منسجم و پایدار برای قرارگیری در زنجیره ارزش جهانی برای ایران ضروری است. دیپلماسی‌علم و فناورانه قوی و عبور از دوگانگی‌های سنتی نظیر« وابستگی-استقلال» یا «تقلید-نوآوری» می‌تواند زمینه همکاری ساختاری با کشورهای بزرگ حوزه فناوری را فراهم کند. این همکاری ساختاری برای تحول حوزه فناوری ایران ضروری است. همکاری چندجانبه و مشارکت در گفت‌وگوهای بین‌المللی، راهبرد دیگری است که می‌تواند به ارتقای جایگاه ایران کمک کند.

بنابر همه این ملاحظات، امروز ایران نیازمند تدوین سند راهبردی اقتصاد فناوری‌های نوظهور، با توجه به واقعیت‌های ژئوپلیتیکی و توانمندی‌های ملی خود است. رفع تحریم‌ها و نیز توسعه زیرساخت‌های فناوری و صنعت نیمه‌هادی نیز باید در دستورکار قرار گیرد. سرمایه‌گذاری ویژه در حوزه آموزش و نیروی انسانی متخصص برای پیشروی در این حوزه‌ها امری ضروری است.

درعین حال ایجاد مشارکت‌های راهبردی پایدار و قابل اعتماد با قطب‌های فناوری جهانی از جمله چین و روسیه می‌بایست در دستورکار قرار گیرد. توسعه دیپلماسی فناوری فعال و چندجانبه با هدف حفظ حاکمیت و ارتقای خوداتکایی، به همراه استفاده از ظرفیت‌های همکاری بین‌المللی و بین‌رشته‌ای در حوزه‌های نوظهور فناوری، ابزارهای در دسترس دیگر ایران است که باید به آن توجه ویژه داشت و آنها را به اموری اجرایی و عملیاتی تبدیل کرد. درصورت تحقق چنین برنامه‌ها و اقداماتی است که می‌توان ارتقای جایگاه ایران در فناوری‌های نوظهور دیجیتال را امری در دسترس و نزدیک ارزیابی کرد.