هشدار مرکز پژوهش‌ها: تنوع شرکای صادراتی ایران به شدت کاهش یافته است

به گزارش بازار، مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی، به بررسی وضعیت بازرگانی خارجی ایران با تمرکز بر شاخصهای حوزه صادرات پرداخته است. براساس این شاخصها، عملکرد بخش بازرگانی در سه بعد اصلی ارزیابی شده است: اول ترکیب، جهتگیری و رشد صادرات و واردات، دوم شاخصهای تنوع، تمرکز و نفوذ و سوم شاخصهای ماندگاری صادرات. نتایج بررسی ها نشان می دهد که درجه باز بودن در اقتصاد ایران پس از صعود در نیمه اول دهه ۸۰ در نیمه دوم دهه ۸۰ روندی نزولی داشته و در دهه ۹۰ به علت نوسانات اقتصادی، روند مشخصی نداشته است. همچنین در اثر تحریمها، تنوع شرکای صادراتی ایران در طول زمان به شدت کاهش یافته و در تنوع محصول نیز هرچند تعداد کالاهای صادراتی ایران افزایش یافته، اما کمتر از روند جهانی بوده و رتبه ایران به لحاظ تعداد کالاهای صادراتی، تنزل یافته است.

بررسی شاخص نفوذ بازار نیز نشان می دهد که از نفوذ ایران در بازارهای صادراتی چهار محصول استراتژیک سنتی ایران یعنی خرما، فرش، زعفران و پسته کاسته شده است. درنهایت بررسی شاخص ماندگاری صادرات ایران نیز نشان می دهد که بخش زیادی از کالاهای صادراتی ایران از ماندگاری بالایی برخوردار نیستند. یعنی حسب مورد با افزایش نرخ ارز توجیه پذیری برای صادرات داشتند و مجددا از فهرست اقلام صادراتی خارج شدند. در یک جمع بندی کلی می توان گفت؛ کشورهای کمتری طرف صادرات ایران بوده و کالاهای صادراتی ایران نیز یا بازارهای خود را از دست داده اند و یا اینکه نتوانستند در بازارهای جدید نفوذ کنند.

شاخص اکمال تجاری که میزان تطابق ساختار صادراتی یک کشور با ساختار وارداتی شرکای تجاری را می سنجد، برای ایران نتایج قابل توجهی داشته است. براساس دادههای موجود، ایران بیشترین میزان تطابق را با سوریه دارد، اما حجم مبادلات با این کشور بسیار ناچیز است. نکته قابل تامل این است که چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری ایران، از کمترین میزان تطابق ساختاری برخوردار بوده که این امر نشان دهنده عدم تناسب در ترکیب کالاهای مبادله شده است.

شاخص پتانسیل تجاری نشان می دهد که حداکثر مقداری که یک کشور می تواند به کشور دیگر صادر کند چقدر است. بررسی این شاخص برای ایران حاکی از آن است که بیشترین بهره برداری از پتانسیل صادراتی به عراق و سپس چین صورت گرفته است. جالب اینجاست که در برخی موارد، صادرات واقعی ایران حتی از پتانسیل پیشبینی شده نیز فراتر رفته که از یکسو نشانه مثبتی است، اما ازسویدیگر حاکی از تمرکز بیش از حد بر چند بازار محدود دارد. در مقابل، پتانسیل تجاری با کشورهایی مانند روسیه و سوریه بهخوبی مورد استفاده قرار نگرفته است. نتایج نشان می دهد که از بین 18 کشور مورد مطالعه، 14 کشور در سال 2022 نسبت به 2019 وابستگی کمتری به محصولات ایرانی داشته اند. این روند نزولی نگران کننده بوده و نیازمند تحلیل دقیق عوامل مؤثر بر آن است.

یکی از مهمترین چالشهای تجارت خارجی ایران در دو دهه اخیر، کاهش شدید تنوع در شرکای تجاری بوده است. درحالی که در سال 1383 حدود 80 درصد صادرات ایران به 21 کشور انجام می شد، این رقم در سال 1402 ،تنها به 7 کشور کاهش یافته است. این درحالی است که در همین بازه زمانی، الگوی جهانی به سمت افزایش تعداد کشورهای تجاری پیشرفته که چنین تمرکز شدیدی باعث افزایش آسیب پذیری اقتصاد ایران در برابر تحریمها و نوسانات بازارهای هدف شده است.

از نظر تنوع کالاهای صادراتی، اگرچه تعداد اقلام صادراتی باارزش بیش از 10 هزار دلار از 112 قلم در سال 1385 افزایش یافته، اما این رشد در مقایسه با روند جهانی ناچیز بوده و رتبه ایران در این زمینه تنزل پیدا کرده است. نکته قابل توجه این است که افزایش های ناگهانی نرخ ارز در سالهایی مانند 1390 و 1397 منجر به رشد موقت تنوع صادراتی شده، اما به دلیل عدم برنامه ریزی بلندمدت، این روندها تداوم نیافته اند.

تحلیل ماندگاری اقلام صادراتی در بازه ۱۱ساله 1402-1392 نتایج تکان دهنده ای را نشان می دهد. از میان 3909 قلم کالای صادراتی در این دوره، تنها 7. 28 درصد به طور مداوم در فهرست صادرات کشور حضور داشته اند. حدود 43 درصد از کالاها کمتر از 5 سال در سبد صادراتی باقی مانده اند. این آمار به وضوح نشان می دهد که برنامه ریزی منسجمی برای حفظ و توسعه بازارهای صادراتی وجود نداشته است.

تأثیر تحریمها بر تجارت خارجی

تحریمه ای بین المللی تأثیرات عمیقی بر ساختار تجارت خارجی ایران گذاشته اند که می توان آنها را در سه سطح تحلیل کرد:

الف) محدودیت در انتخاب شرکای تجاری: در شرایط تحریم، اولویت با کشورهایی است که امکان مبادله با آنها وجود دارد، نه کشورهایی که از نظر اقتصادی مناسب ترین شرکا هستند. این امر منجر به انحراف از الگوی بهینه تجاری شده است.

ب) از دست دادن بازارهای تاریخی: بسیاری از بازارهای سنتی ایران که با زحمت زیاد ایجاد شده بودند، در اثر تحریمها از دست رفته اند. بازگشت به این بازارها پس از رفع تحریمها نیز هزینهبر و زمانبر خواهد بود.

ج) کوتاه مدت شدن سیاستگذاری: تحریمها باعث شده اند سیاستهای تجاری بیشتر واکنشی و مقطعی باشند تا استراتژیک و بلندمدت؛ نمونه بارز این امر، تغییرات مکرر در مقررات صادرات و واردات است.

کاهش سهم ایران از تجارت جهانی:

عدم بهره مندی از مزایای تجارت خارجی: ایران پایین تر از متوسط جهانی در شاخص باز بودن اقتصاد قرار دارد و روند مشخصی به سمت بازتر شدن اقتصاد طی نمی کند.

کاهش اثرگذاری در تجارت جهانی: تنوع شرکای صادراتی ایران از سال ۱۳۸۳ به شدت کاهش یافته است.

فقدان برنامه ریزی برای صادرات: حدود ۴۳ درصد از کالاهای صادراتی ایران زیر ۵ سال به طور مستمر صادرات داشته اند.

تمرکز بیش از حد بر چند بازار محدود: بیشترین بهره گیری از پتانسیل صادراتی برای ایران با عراق و سپس چین رخ داده است.

کاهش تنوع کالاهای صادراتی: تعداد اقلام صادراتی ایران افزایش اندکی داشته که کمتر از افزایش جهانی بوده و رتبه ایران در بین کشورهای جهان بدتر شده است.

نگاهی به وضعیت تجارت خارجی در سالهای اخیر نشان می دهد که درحالی که روندهای جهانی به سمت بازتر شدن اقتصادها و افزایش سهم تجارت از تولید ناخالص داخلی بوده، اما در ایران روند صعودی مطابق با روندهای جهانی مشاهده نمی شود. سهم ایران از کل صادرات جهانی روند کاهشی بوده و رتبه ایران به لحاظ بزرگی مقدار صادرات نیز کاهشی بوده است.

به طورکلی، آنچه از بررسی روند باز بودن اقتصاد ایران به دست می آید این است که دو روند کلی یعنی روند صعودی در نیمه اول دهه 80 و روند نزولی در نیمه دوم دهه 80 قابل مشاهده بوده و در دهه 90 هیچ روندی قابل مشاهده نیست.